Monday, June 8, 2015

MIZO BIBLE STUDY - 1 THESSALONIKA BUNG 2 LEH BUNG 3



1 Thessalonika Bung 2:1-20 leh Bung 3:1-9.
 
Buatsaihtu: Lalzarzoa, University of Hyderabad

Chang vawn:  “A ram leh a ropuina chang ve tura ko tu che u Pathian mi ni tlaka awm turin kan ngenin kan fuihin kan hriattir thin che u a nih kha”. 1 Thesalonika 2:12.
A BUNG THEN :-    1. Bung 2:1-16:  Thessalonika-a Paula rawngbawlna.
                                2. Bung 2:17-20:  Paulan Thessalonika tlawh leh a chak.
                                3. Bung 3:1-9:  Paulan Timothea Thessalonika ah a tir.

THUHMAHRUAI: Thla hmasa khan tuna kan Bible study neih mek Thessalonika lehkhathawn sawi hawnna leh thawnkhatna bung khat-na chungchang kha kan zir tawh a nih kha, amaherawhchu thla te a vei leh tawh a, kan za vai a hriah leh atan Thessalonika lehkhathawn chanchin leh a hunlai boruak leh a khaw chanchin te tlem te tarlang leh ila a tha awm e.

Thessalonika lehkhathawn hi kan hriat theuh angin Tirhkoh Paula ziah niin a rawngbawlpui Sila leh Timothea te pawh a ziaktu zingah hian an hming a lang tel. Bible a Thuthlung thar  Chanchintha bu te ziah hunlai vel a he lehkhathawn hi hi ziah niin chhuitu thenkhat chuan an ring a, a ziah hunlai hi rindan hrang hrang awm mahse a tlangpui thu in Isua kraws a khenbeh a nih hnu kum 20 lam 43-52 AD inkar vel a ziak anih an ring tlangpui. A thawnna na hmun hi Korinth khua ni a sawi a ni. Thessalonika khua hi Rom lalram pakhat Makedonia ram khawpuiber a ni a, a khua hi Mediterranean tuipui kam lawnchawlhhmun a awm a ni. Ziaktu thenkhat chuan hetih lai hian Thessalonika khawpui ah hian mihring Nuai khat chuang an cheng tawh niin an sawi. Kan hriat tel ve atan a tha chu Thessalonika khua hi tunlai ah chuan Greece ramchhung ah awm in an ram khawpui lianber dawttu a ni a Salonica tia hriat a ni tawh a ni. A khua hi sumdawnna hmunpui a ni a Rom lalram kawngpui pawimawh chhhim leh hmar, chhak leh thlang intawhkhawmna hmunpui anih avangin sumdawnna a thangduang hle a ni. A khua a cheng te hi Rom khua leh tui te anni a, Bible a kan hmuh ang hian Juda leh Jentail te bakah a hunlai a khawvel hnam hrang hrang te an inchenpawlh nasa hle a Grik mi te, Rom mi (Italy ho)  a tam zawk sipai bang te pawh an cheng a ni. Milem bia (Pagan religion) anni thin a, Tirhkoh Paula te rawngbawlna avang hian ringtu (Kristian) ah an lo inlet ta a ni.

Kan hriat theuh angin Tirhkoh Paula rawngbawl a zinchhuah vawi 2 na (Paula zin vawi-2 tia Bible a map nen a awm) ah hian Sila leh Timothea ten an zui a, Asia ramah rawngbawl an tum a, mahse Thlarau Thianghlim in a khap avangin rawng an bawl thei ta lo a (Tirh 16:6-10), Troas khua ah an awm laiin Paula mumang angin Makedonia rama mi mi pakhat dingin “Makedonia ramah lo kai la min pui rawh” tia ngen chiamin a hmu a (Tirh 16.9) chumi hnu chuan Makedonia ram lam an pan ta a ni. Thessalonika khua an kal hma hian Philipi khua an te lung in an tang zak zak a, Amphipoli leh Apollonia khua an kal pel hnuah Thessalonika khua hi an thleng ta a ni. Tirhkohte 17: 1-9 ah khan he an rawngbawl dan hi a inziak a chawlhni vawi thum chhung in Juda te inkhawmna in ah Puala chuan Pathian Lehkha Thu atangin chanchintha a hril thin a ni. “Krista chu hreawm tuar tur reng a nihzia te, mitthi zing ata pawh tho leh tur reng a nih zia te chu a hrilhfiah a, a tilang thin a; “He Isua, a thu ka hrilh che u hi, amah hi Krista chu a ni,” a ti bawk thin a.” (Tirh 17:3). Chu a rawngbawlna avang chuan Juda zinga thenkhat chuan Pathian an lo ring ta a, an zingah chuan Grik mipui tam tak leh hmeichhe puipa tam tak te pawh an tel a ni. Hetiang anih mek lai hian Juda mi thenkhat ten an huphurh a dawrhmun a misual thatchhia te kokhawm in buaina an siam a, Paula te chu Thessalonika khaw hotute hnenah buaina chawkchhuak tu tiin an hruai ta a ni. Thessalonika atang hian ringtu te chuan Beroia khuah an kaltir ta nghal a ni.

AN RAWNGBAWL TAN DAN LEH CHANCHINTHA AN HRIL CHU A SAWIFIAH
Tirhkoh Paula hian a lehkhathawn pakhatna bung 2-na tir ah hian Thessalonika khaw mite hnenah hian an khua rawng a va bawl chu a thlawn lo a ni tih an hriatpui zia uar takin a sawi a, an khua an kal hma a Philipi khua a hreawm an tuar thu leh zahthlak tak a siam a awm thu leh chuti chung pawh a hnual mai lo a Pathian Chanchin Tha hrilh tur a huai tak a an awm tak zawk thu a sawi a ni. Philipi khua a harsatna an tawh hian mihring te ngaidan ang lo takin a lehlam zawngin an thinlungah Pathian atanga chhuak huaisenna an neih phah ta daih zawk a ni.

Puala hian Tirhkohte 17 ah kan hmuh angin Thessalonika khua a rawng an bawl lai khan Juda mithenkhat ten an hekna leh dawt a an puhna te sawifiah na leh chhanna te  Bung 2:3-5 ah hian kan hmu a chu chu “Kan thu hril hi dawta chhuak a ni si lo va, bawlhhlawha chhuak a ni hek lo va; Chanchin Tha kawltira awm turin Pathian tha tih mi kan nih ang ngeiin, mihring tilawm tur ang ni lovin; kan thinlung fiahtu Pathian tilawm zawkin thu kan sawi zawk thin a ni. Englai mahin fak derna thu emaw, duham khuhna emaw kan hman an hre ngai si lo tih in hriat kha (Pathian min hriatpuitu a ni). Paula an a sawilan ah chhinchhiah tlak leh kan hriatreng tur chu a insawifiahna ah hian mihring mai a ti a nih loh zia lantir nan “Pathian min hriatpuitu a ni” a ti tel hian a rawngbawlna ah hian a tirtu Pathian lakah a chian tawk zia a lantir a ni.

TIRHKOH DIKTAK LEH MI INNGAITLAWM A NI: Vawiin a Thessalonika lehkhathawn kan zirho a kan zirchhuah atana tha em em mai chu Paulan intodelh leh inngaitlawm tak chung a rawng a bawl hi a ni. Bung 2:6-11 kan en chuan hemi chungchang hi kan hmu thei a ni. Ziaktu thenkhat ten an sawi chu Puala hi a rawngbawlna hmun tam takah Juda mi thenkhat ten sawisel in Lal Isua zirtir Apostol (Tirhkoh) dik tak zing a mi a ni ve lo a, rawngbawltu suak tiin an lo sawihnawm thin a ni awm e. Chumi a chhanna ni angaih theih chu chang 6 ah kan hmu a “Krista tirhkoh ka nih avangin mi tan hautak zet ni thei mah ila, mihring lakah, nangni lakah pawh, mi dangte lakah pawh, chawimawina kan zawn an hre ngai hek lo.” Mi thenkhat ten tirhkoh ni lo tiin lo sawi mahse a ni erawh chuan Krista tirkoh a nih thu chiang takin a sawi a ni. Chu tirhkoh a nih na erawh chu duh nise la midang te lakah pawh inchhuang in hautak takin a khawsa thei ni hial in a sawi a ni. Mahse chutiang chu ti lo in Krista rilru pu chungin tu lakah mah chawimawina zawng lo in hautak lo takin “Nu nau pawm in a fate aduat angin an zingah nunnem takin an awm thu a sawi a, Pathian Chanchin Tha bakha an mah nun hial pawh an tan hlan an inhuam a ni.” A ni lah takah rawngbawlna ah hian indah san viau ai chuan nunnem leh inngaitlawm taka rawngbawl hian mite thinlung chhung ah hna a thawk nasa thin zawk reng a ni. Tunlai a nawmsakna leh nunphung awlsam zawk duh a phe phe rawngbawltu leh ringtu te hian hei hi kan zir nawn leh a tha khawp mai.

INTODELH CHUNGCHANG: Paula hian vawiin thleng a ringtu te leh a bik takin rawngbawltu ten kan entawn tur tha em em kan tih makmawh te pawh ti  ila kan sawisual awm lo e min zirtir a a nei chu chu intodelh chung a rawngbawl a ni. Chu chu bung 2:9-12 ah kan hmu a, chang 9-10 ah “Unaute u, kan thawh hahzia leh kan thawh rimzia kha in hre reng e; in zingah tumah kan tihhautak lohna tur che uin achhun azana thawkin, Pathian Chanchin Tha kan hrilh thin che u kha. Nangni ringtute chunga thianghlim tak leh fel tak leh demawm lo taka kan awmzia kha min hriatpuitute in ni, Pathian nen.” He Bible study nei tur atana ka inbuatsaihna a Thessalonika lehkhathawn a Paula tawngkam ka rilru thawk na deuh pakhat chu a thil sawi reng reng a a thil tih hriatpuitu chu Pathian a nih thu chiang taka a sawi tel thin hi a ni. Kan rawngbawlna ah te kan nitin nun ho naah te hian keini chuan a chang chuan Pathian hriatpui na tello hian kan ti thin a ni lawm ni? Kan tawngkam ah pawh “Ka sawisual leh Pathian in min lo ngaidam se” emaw “Pathian in min lo hrethiam se chumi kha mi kha chu aw.” te kan ti fo thin a ni.  Tirhkoh ni mahse midang te chawmhlawm a awm a duh lo a, a thlenna leh a va khawsakna ah pawh tumah a tihhautak loh nan rim takin hna a thawk zawk thin a ni. Paula te hian Thessalonika khuaah hian puan in te siam thain savun siam lam hna an thawk thin niin zirmi ten an sawi. Kan tunlai khawvel a rawngbawlna kan kalpui dan tam tak te ngaihtuah chuan Tirhkoh Paula te rawngbawlna hi hlawhtling lo chi zia zang a nilo a tih theih hial awm e. An rawngbawlnaah hian an awm mai mai lo a, midang te pawn an ngaihnep emaw sawisel theih loh tur in an khawsa a ni.

PATHIAN THU AN PAWM AVANGIN A LAWM: Paula hian Thessalonika a Pathian Chanchin Tha thu an va hril an lo rin tak avang in Pathian hnenah lawmthu a hril thu a sawi (2:13). Milem be thin Thessalonika khua a mi ten Pathian an lo rin tak avang leh Kristian ah an lo inleh tak avang hian Paula chu a thinlung takin a lawm em em a ni. Thessalonika khua a mi te Kristian a an inpek na hian a hma lama Judai ram a Pathian Kohhran pawl ho te anga Lal Isua Krista chu Lal leh Chhandamtu ah an pawm a, an rin avangin an mahni hnampui Lal Isua ring ve lo Juda te ngei te lak atang pawh in an tuar ve a ni. Thessalokina khua  ami te hnenah hian Juda ten Lal Isua leh zawlnei an tihhlum thu leh leh Tirhkohte pawh an hnawhchhuah thu te a hrilh a, chung chu ringtu annih avangin an tawn tur  ani a, mahse chung harsatna leh tihduhna thlen tu te chu Pathian in a lawm lo a, an chungah Pathian thinurna a thleng thin tih a hrilh tel bawk a ni.

THESSALONIKA TLAWH LEH A CHAK: Paula hian Thessalonika khua a ringtu te hi a ngaina in tlawh leh a chak hle ni tur a ni bung 2:17-18 ah hian tlawh  tum a beih nasat zia leh ama mimal pawn vawi 2 ngawt a tlawh a tum a mahse Setanan a dal thin thu a sawi a ni. A kohhran din Kristian lo nita Thessalonika mite chu Paula hian Lal Isua lo kal leh hunah pawh a chhuan tur te anni tih chiang takin a hrilh a ni. A thinlung in  avei hle bawk a, a beiseina leh a hlimna pawh Thessalonika khua a mi ten Pathian an lo rin tak avang a nih thu uar takin a chah a bawk a ni. 

THESSALONIKA AH TIMOTHE A TIRH A NI: Tirhkoh Paula hian Thessalonika a rawng a bawl lai khan Pathian ringtu chu hreawm tuar tur annih zia chiang takin a sawi a. Chung ringtu te tuarna chungchang leh anmahni a ngaihtuah avanga Timothea an hnena a tirhthu te chu bung 3:1-5 ah kan hmu a ni. Thessalonika a ringthar te chu an rinna kawnga tuar tur anni tiin lo hrilh tawh mahse ringthar mai anla nih avangin an tan a la rip hle tih a hria a, thlemtu in a thlem thlu hlau ang tih a hlauh em avangin Atheni khua atangin an mahni  tinghet tur leh rinna kawnga thlamuan turin a tir hial a ni. Timothe a tirhna chhan dang leh chu rinna ah chuan thlem thluk annih loh zia hriat a duh avang pawh a ni. (3:5)

Thessalonika atanga Timothea rawn let leh hnua chuan Paula chuan Thessalonika khua a ringthar tir te te chuan nghet takin Pathian rawng an lo bawl zel tih a hre thei ta, chumi avang chuan a manganna leh hreawmna a tawrh mek atang pawh in thlamuang takin a awm theih phah ta a ni. Rawngbawl tu tak tak te lawmman ber chu miten Chanchintha an lo hriat a, an lo ngheh zel a, midangte an hrilh leh chhawn a Krista hmangaihnaa an lo thanlen zel hi a ni fo thin. Lalpa a nghet tak a lo ding chhunzawm zel Thessalonika khua  ami te chu an hmel hmuh leh theih nan leh rinna lama an tlakchham te phuhruk leh thei turin Pathian hnenah Paula te hi an tawngtai thin a ni. Paula hian Thessalonika khua a mi te hi heti taka an hmangaih ang bawk hian anmahni ho thinlung chhungril ber thleng a in hmangaih ve turin a chah bawk a ni. Duhsak takin Lal Isua lo kal hunah pawh sawisel bo a an awm theih nan an rinna te chu dinngheh pui zel turin uar takinPaula hian a chah a ni.

(He Bible Study hi Hyderabad Mizo Christian Fellowship inkhawm Dt.7 June 2015 Pathianni a thiam ang tawk tawk a ka sawi ve a ni a,  Theology lam te kan zir ve loh avang leh he chanvo hi mi an tlem a lei a ka chungah a tlak ve tak ah chuan thulak nan hian internet lama Thessalonika chungchang Saptawng a an ziak te ka bih ve nual  a ni.)

Sunday, May 17, 2015

RINNA CHUNGCHANG A BIBLE CHANG TANGKAI TE


*Tin, rinna hi thil beiseite awm ngeia hriatna, thil hmuh lohte hriatfiahna a ni. (Hebrai 11:1)

*Rinna avanga khawngaihnaa chhandam in ni; nangmahni thawh chhuah a ni lo va, Pathian thilpek a ni. (Ephesi 2:8)

*Chutiang bawkin rinna chu thiltih nei lovin amah chauhvin a awm chuan thi a ni. (Jakoba 2:17)

*Kan Pathian leh Pa hmaah chuan rin avanga in thiltihzia te, hmangaih avanga in thawh rimzia te, kan Lalpa Isua Krista beisei avanga in chhelzia te kha theihnghilh lova hre rengin, kan tawngtainaahte chuan in hming lamin, nangmahni zawng zawng avangin Pathian hnenah lawmthu kan hril fo thin a ni. (I Thessolonika 1:2-3)

*Nimahsela, rinna lovin ama lawmzawng mi nih rual a ni lo; Pathian hnena lo kal chuanin, ani chu a awm tih leh zawngtute hnena lawmman pek hmang a ni tih rin tur a ni. (Hebrai 11:6)

*Chutichuan rinna chu hriatna avangin a lo awm thin a, tin, hriatna chu Krista thu avangin a lo awm. (Rom 10:17)

*Nimahsela, thli tleh chu a hmuhin a hlau va; tin, a pil dawn a, "Lalpa, mi chhandam rawh," tiin a au ta a. Tin, Isuan a ban ta nghal a, amah chu a chelh a, a hnenah, "Nang rin tlem, engah nge i rinhlelh le?" a ti a. (Matthaia 14:30-31)  

Tuesday, May 5, 2015

Thu Chawhchawrawi

Kan C.U Titi Editor ten tun tum Issue a thuziak tur hian karhmasa lam daih tawh khan min sawm a, mahse, keimah ah hian thu han ziah mai tur avang em em si a ni. A thupui ber tur vuah tur pawh ka hre lo a, ti hian ‘Chawhchawrawi’ ka vuah ta ngawt a, a rem rem kan vawmkhawm dawn a ni. 

Chawhchawrawi thawhkhatna: Tun academic session chhung atana C.U Titi chhuak hnuhnungber tur a nih avang hian a no zawng a ngaihtuah chuan a lunglenthlak nghal em em bawk.  Kha leh chen he campus ah hian kan lo awmho a, kan dam ang a, kan zirlai te kan zawh chuan kan darh sung tawh mai dawn a ni. Achang chuan kan infiam bawrh bawrh a, a chang leh kan han inkhak zauh chang te pawh a awm. Thil tha zawk nia kan hriat te kan inhrilh tlang a, a chang leh kan lunglenna lam thu te pawh kan inhrilh tlang thin a nih hi. Nakin a lo ni ang a, kan inhmuh leh meuh chuan “Enge I tih tak?”, “Khawnge I awm tak?”, “I la nei bik lo a mi?” te pawh kan inzawt fo in a rinawm. He kan awmho chhung a kan nun nuam tak a hi engtikni ah emaw chuan kan la hrechhuak fo ang a, chung hunah chuan “Nunhlui ngaihawm” tih a lo ni tawh ang.

Chawhchawrawi thawhhnihna:  Hmanni lawk khan Mizoram hmar lamah MLA leh police te chu helpawl ten lo lambun in nunna hial an la a, social networking site leh internet site hrang hrang ah te ngaihdan hrang hrang hmuhtur a tam phah hle. Kha thil thleng kha a demawm tak zet a ni. Engvang in nge hetiang thil hi a thlen leh mai thin tih rilru ah a lo awm ve thin. Nita ber a lang chu kan tun dinhmun a kan lungawiloh vang hi a chhan bulpui ber te zing a mi a ni ngei ang. Kan ram sorkar inrelbawl dan te ngun tak a chhut hian UT/State kan nih tirh ata tawh hmasawnna hi rampum ah a kal  ruallo deuh thin a ni. Mizoram bik thlir hian ramri hnaih leh hmun kilkhawr lamah zel lungawilohna  a tam a, sorkar in hma a lakna pawh duh thu asam lo zawk zel ti ila kan sawi sual lo mai thei. Heng lai a kan awmna ramah pawh Naxalite te an awm ang hian, kan ramlamah pawh mi thenkhat chuan lungawilohna lantir nan silai nen hma an la mek a nih hi. Hman atang tawh khan ram pumah rualkhai takin sorkar hian hmasawnna hi kalpui ni sela chuan heng em em a thleng lo mai thei a ni. Keini ho pawh hi heti zat awm ve ta chu engtikni ah emaw chuan sorkar hna sang leh ram rorelna khawl kaihruaitu ah te pawh kan la awm ve mai thei. Rualkhai taka hmasawnna kalpui a nih chuan ram mipui te zingah a ram laili leh ram hla zawk ah pawh vui leh vaina awm te hi ngaihpawimawh a tul tih kan hriat reng a tha fo awm e.

Chawhchawrawi thawhthumna: Mizo hnahthlak te hi hnam/chi peng hrang hrang kan ni a, mahni chi peng leh hnam bil thil te humhalh leh chhawmnun zel hi kan tih tur theuh a ni. Mahse, kan intih bil lutuk tumna lamah hian midang te nen a kan chen hona ah hian ser leh hlet a siam ve thei fo mai.  Kan ramah hian tu tan pawh ngaihtuah na a kan chhut tel fo thin tur chu mahni chauh in kan cheng lo a, midang te nen kan cheng ho a ni tih hi a ni. A saptawng takin “Plural society” ah kan cheng a, khawvel a awm chhung hi chuan hei hi a tawp dawn lo a ni. Chutiang a nih si chuan, a tam zawkin a tlem zawk te chhawmdawl a ngaihsak te, a tlem zawkin a tam zawk te lakah pawh tharum hmang lo leh a inti bing zawng a hmala lo a inbiakremna dawhkan hmang a lungawilohna sawi chhuah te hi chindan ah nei thin zel ila, kan ram ah hian remna leh muanna hi a awm chho thei zelin a rinawm.

Chawhchawrawi thawhlina:  He kan chawhchawrawi hi lehkhabu lar tak Amartya Sen ziah ‘Identity and Violence (The Illusion of Destiny)’ chapter hnihna tawp lama a ziah lan Rabindranath Tagore a thawnthu ziah ‘Gora’ chungchang hian khar dawn ila.  Gora chu mi rothap leh duhfir tak Hindu sakhaw kulmuk tak a kalpui duh mi a ni. Amah hrechiang apiang in a duhfir zia leh Hindu sakhaw khermai tak ang thlap a thil kalpui duh mi a nih zia an sawi huai huai thin a ni. Mahse, nikhat chu Gora chu a nu in a nihna tak tak a hrilh ta a, amah chu Hindu nu leh pa kara a lo piang nilo in Irish nupa in an thihsan avanga an enkawl seilen tak a nih thu a hrilh a. A thil hriat chuan a rilru ah nasa takin a nghawng a, a nihna takah chuan ramdang mi ni tur mahse a nu leh pa boral san a nih avanga India a seilian amah enkawltu nu leh pa te Hindu annih avanga chauh a Hindu lo ni tih a inhrechhuak ta a ni. Hindu identity vawnhim tum a nasa tak a beih thin chu a ngaihtuah nawn ta tlut tlut a,  atawpah chuan Hindu te tan chauh hmalak a tumna thin chu tihian a ngaihtuah ta a.  Khawvel ah hian Hindu ang chauh nilo in “mihring pakhat” chauh zawk a ni a, Hindu tan chauh nilo sakhaw dang betu zawng zawng tan pawh thil tha tih chu a tih tur niin a hrethiam ta a ni. Chutiang deuh chuan he ‘plural society’ ah hian midang te nen a chen hona kawngah mahni chauh a khawsa lo a midang te pawh kan va hriatthiam zel chuan kan buaina tam tak hi chu a sutkian theih in a rinawm.

(He thuziak hi Mizo Post Graduate Students' Union, University of Hyderabad kartin chanchinbu 'C.U TITI' a chhuah tur a ka ziak a ni.)


Mizo hlaphuah thiam Laltanpuia (Sialsuk) chanchin


Sialsuk thlanmual a a thlan ah ti hian a in ziak a:
LALTANPUIA KUM-83
Pian ni :16 June 1915
Thih ni :8 April 1997
HLA PHUAH THIAM HMINGTHANG
Khuarel leh hringnun duhawmna chawi vul a; Zoram zalen hun nghaktu chu, a zaihla Zofate thinlungah cham reng mah se, a lei taksa chu hetah hian a zal
 Phuntu : Mizo Mipuite
Phun ni: 7 December 2012
Mizo fate zing a hlaphuah thiam kan neih te zing ami Pu Laltanpuia (Mi thenkhatin 'Sialsuk Laltanpuia' an tih thin) hi kum 1915 June ni 16 khan Sialsuk khua, Mizoram ah a lo piang a. Hrangchina (Chhakchhuak) leh Kapkungi (Ralte Siakeng) te fa 11 zinga a upa lam, a pathumna a ni. Amah hi palian inkhaithli thlerh thlawrh, pian tha tak, tlangval awmkhau leh hmeltha 5'10ft a sang a ni. Kutthem thiam tak leh hna uluk tak, hnang deh thiam tak, pa zaidam leh nelawm tak a ni. Pa zakzuk leh tawng tam lo, inngaitlawm em em leh dam dup mai a ni. Lehkhabu leh chanchinbu a chhiar peih em avangin eng thu leh hla pawh sawipui theih khawpa hriatna zau a ni a, cho chhuah tawh vek chuan kawm nuam tak leh tawng duh tak a ni.

Pu Laltanpuia te unau hi an mahni tawk a 'talent' nei tha tak anni a, hlaphuahthiam Romani te, ziakmi James Dokhuma te, mo lawmna hlafiam lar tak "Chheih raw khah, a lawi dawn e' tih phuah tu Lalngaihdami te, a hunlai a Aizawl nu lar leh tun thleng pawh a miten a chanchin an la sawi fo thin Darawtlovi (Darawti tia hriatlar) te anni hlawm. Tin, an unau zingah hian Thanghnuna chuan 1951 khan Asiam Games, New Delhi ah India aiawh in feikhawh (Javelin throw) ah a chhuak a, a ni hi Mizo zing a Asian Games a tel hmasaber ni hriat a ni.

Kum 1944 khan 'Zatlang lawi ang' tih hla lungrun zet a phuah chhan Sialsuk nula Rotluangi nen an innei a fa pahnih- Chuhthangi leh Laltinthanga an nei a, tu leh tuchhuan 20 chuang an nei a ni. A nupui Rotluangi hian November ni 28, 1982 ah a boral san a ni.

A hlaphuah zingah Zoramin vawiin thleng a kan la hriat lar zual deuh chu "Kan ram hi kan ram a ni" tih leh "I am dung ang" tih hla hi a ni awm e. "I am dun ang" tih hla hi "Aw Sialkhawpui" ti a hriat lar a ni a, tin, "Kan ram hi kan ram a ni" tih hla pawh hi a sa lartu pakhatin "Zoram hi kan ram a ni" ti a lo sak(sual) palh vang in a phuahdan tak aiin a dik hlel zawk hi hriat lar a ni ta hlauh zawk a ni. Tlar thum zai/hla chhiar tellovin Pu Laltanpuia hian hla 40 vel a phuah a ni. Pu Laltanpuia hla phuah te hi tunlaiin sak lar tawh loh tam tak awm mahse zirlaibu lamah pawl hniam atanga University thlengin Mizo thu leh hla lamah telh a la ni reng a ni.

Kum 1934, May ni 27 (Pathianni) khan a hlaphuah hmasak ber chu sap hla 'Dearest song' thluk hmangin a phuah a,  kum 1935 khan a ma irawm chhuak liau liau in "Zatlang lawi ang sakhming khuavela thang tur hi, Chham ang zal reng ila rianghlei ka chantawk..." tih chu a phuah chhuak a, chu chu lengzem hla a sap hla rim nam lo Mizo thluk leh hla a phuah hmasak ber ni a hriat a ni. Tin, Mizo zing ah lengzem hla phuah kawngah hian Pu Durra Chawngthu tih loah chuan Pu Laltanpuia hi a hmasaber ah ngaih a ni bawk.

Pu Laltanpuia hlaphuah te hi a tam zawk chu a nupui neih hnu kum 1955 hnu lam a mi deuh vek a ni. Hla  lam a a kut a hmui zual lai hian a nau kaihhruai thin te nen 'Awmhar Champion' pawl an indin a, chuta tel te chu "Berhvate" tiin an in sawi thin a ni. A hla phuah zingah hian lengzem, hla lenglawng leh kaihlek hla te chu kan hriat lar ber ber te an ni mai a, Vanram ngaih hla leh mitthi sunna hla pawh a phuah nual bawk a ni. Chawplehchilh a thlar thum zai/hla a phuah chhuak mai thei te hi amah hrechiangtu ten  'mi bik' a nih zia lantir tu a ni an ti fo thin a ni.

Amah Pu Tanpuia hi khawtlang lunglen la na em em mai a ni a, an kawmchhak tlang Chaihte tlang ah khua a chuan a, chu tlang atang chuan a hla tam zawk pawh hi a lo piang chhuak thin a ni. Ram leh hnam hmangaihtu, Zofate zalen hun tur nghakhlel em em tu a ni a, chu chu a hlaphuah leh ama nunah pawh langsar takin a hriat theih a ni.A hla phuah hnuhnun ber  ni a hriat chu, a fapa Laltinthanga fa hming koh, Lalchhawnkimi November ni 29, 1994  a boral sun nan a, hemi kum vek December thla a "Mamte, ka ui em che" tih a phuah chu a ni.

Mi lungleng leh Zoram hi ke a dinchhuah hun tur nghakhlel em em tu, 'Lungrual na hi ram leh hnam tan himna kulhpui ber a lo ni" titu Pu Laltanpuia chu kum 1997 April ni 8 khan Mizoram Upa Pawl Sialsuk Unit ten intihhlimna hun an hmanna tur a telve tur a chhuak chu  natlawk pawh awm chuang lovin an in awmna  Chaite tlang pang leh lamah chatuan mi ni tawh turin khawvel a chhuahsan hlen ta a ni. (A thih dan chanchin hi http://azararalte.blogspot.in/2015/01/i-zun-leng-ngaih-kei-zawng-parte-ral.html ah chhiar theih a ni e.) A thih hian kum 83 mi a ni a, a thih ni tuk April ni 9, 1997 ah Sialsuk thlanmual ah vui liam a ni ta a ni.

 Source: Laltanpuia thu leh hla zirhona, Published by Laltanpuia Lungphun Committee 2012, Printed by Zorin Compugraphics, Aizawl.


Pu Laltanpuia hla phuah - Kan ram hi kan ram a ni

 
 Pu Laltanpuia hla phuah - Aw Sialkhawpui
Pu Laltanpuia hlaphuah - Sialsuk khaw kan hla

Dt.7.12.2012 khan Pu Laltanpuia hriatrengna lungphun hi Sialsuk Community Hall ah ropui takin neih a ni.


Sunday, February 8, 2015

THU NGAIHNAWM: LEIRAWHCHAN

Company a hnathawk hlawhtling tak pa pakhat hi an veng kawtthler ah chuan a car thar Jaguar in chak takin a rawn tlan a. Kawngsir a car ding inkar atang chuan mipa naupang in thil a rawn vawm chhuah a hmuh thut avangin a car pawh chu tlan muang deuh a.

A car chu tlanchak leh a tum lai takin, a car kawngkhar chu leirawhchan hian a rawn deng dawt a! A car chu tidingin leirawhchan an rawn vawmna lamah chuan a hnungtawlh let a.

Car khalhtupa chu thinrim takin a rawn chhuak a, a bul hnaia mipa naupang lo ding chu man in a bula car lo ding bangah chuan a nawrbet a. "I thil tih hi i hria em? Tunge i nih? Engvanga ka car rawn vawm nge i nih? Car thar a ni a, i leirawhchan rawn vawm avang hian a siamthat nan pawisa tam tak ka chawi angai dawn tih i hria em?" tiin a hrawk hlawih hlawih a.

Mipa naupang chuan hlau em em in, "Ka pu min ngaidam rawh, ka tihsual a ni, mahse thildang tih dan tur ka hriat tawh loh vang a nia, Leirawhchan a i car ka rawn vawm nachhan kha mi tumah tanpuitu ka hmuh zawh loh vang a ni" tiin ngaihdam a dil a.

Mittui tlapur leh hlau a khur der der chung hian car lo ding sir lam chu a kawk a, "Saw saw ka unaupa a ni a, A wheelchair hrenna a inphelh palha, leiah a tla a, ka hlang zo silo" a ni a ti a.

A hlauh vang a mittui tla nuai zauh zauh pahin chu mipa naupang chuan car khalhtupa hnenah chuan "Ka unaupa saw a inhliam bakah, a rit si a, a wheelchair ah sawn min hlan sak thei angem?" tiin khawngaihna a ngen chhunzawm a.

Car khalhtupa chuan engmah sawi lo in, inthiamloh takin a hrawk a han thian a, hmanhmawh takin naupang rualbanlo chu a wheelchair ah chuan a va hlang let leh ta a, a rawmawl a la chhuak a, a wheelchair hrenna chhia chu a rawmawl chuan a suih ngheh sak bawk a. A tawngkam chuan hlau reng reng suh i dam leh mai ang tiin a hnem ta a.

Mipa naupang leirawhchan vawmtu chuan car khalhtupa hnenah chuan "Kan lawm em em e, Pathian in malsawm che rawh se" tiin lawmthu a hrilh a.

Chu thu a hriat chuan car khalhtupa chuan sawi tur reng a hre lo, mipa naupang leirawhchan a a car rawn vawmtu in a unaupa rualbanlo wheelchair nawr chung a an inlam a pan pui chu ngawireng in a thlir liam ta a. A car thar chu a han en leh a, mipa naupangin leirawhchan a rawn vawmna chu a langsar hle mai a ni. A car a tinung a tlan pah chuan a rilru in a thil tawn chu a ngaihtuah chhunzawm zel a, in a thlen hnuah pawh a car kawngkhar leirawhchan a vawm khuar pawh chu siam tir a tum ta lo a, a chhan pawh a hnuai a thu hi hriat chhuah tir fo tu nise a tih vanga ni. Chu thu chu:

"I hringnun hman mek ah khan miin ngaihsak an mamawh avanga i lawm loh zawng tak pawh nise an rawn pun che chuan thinur in lo tawng nghal ngawt suh ang che" tih a ni.
-----
"Mi tinin ngaihthlak chuh sela, thusawi chuh lo sela, thin tinel rawh se. (Jakoba 1:19)

(He thu hi Saptawng a 'The Brick' tih atanga lehlin leh a remchang anga siamrem a ni. - Lalzarzoa)

MIZO BIBLE CHANG TANGKAI: MIHRING LEH PATHIAN RILRU

MIHRING: A theihloh
PATHIAN: Thil zawng zawng hi a tih theih (Luka 18:27)

MIHRING: Ka chau lutuk
PATHIAN: Hahchawlhna ka pe ang che (Matthaia 11:28-30)

MIHRING: Tumah in min hmangaih lo
PATHIAN: Ka hmangaih che (Johana 3:16)

MIHRING: Ka kal zel thei tawh lo
PATHIAN: Ka khawngaihna hi i tan a tawk (II Korinth 12:9)

MIHRING: Heng thil hi a tihdan tur ka thiam lo
PATHIAN: A tihdan tur kawnghmang ka kawhhmuh ang che (Thufingte 3:5-6)

MIHRING: Ka ti thei lo
PATHIAN: Engkim i ti thei (Philipi 4:13)

MIHRING: Ka nei ve thei lo
PATHIAN: Ka pe thei che (II Korinth 9:8)

MIHRING: Keimah pawh ka inthiam theilo
PATHIAN: Ka ngaidam tawh che (I Johana 1:9)

MIHRING: Ka hlau
PATHIAN: Hlauhna thlarau ka pe lo che ( II Timothea 1:7)

MIHRING: Ka lungngaiin ka beidawng tak zet
PATHIAN: I buaina zawng zawng chu ka hnenah rawn thlen rawh (I Petera 5:7)

MIHRING: Ka felfai tawk ve lo
PATHIAN: Finna ka pe thei che (I Korinth 1:30)

MIHRING: Ka khua a har
PATHIAN: Ka thlahthlam lo ang che anga, kalpawh ka kalsan tawp lo vang che (Hebrai 13:5)

THU NGAIHNAWM: BAWNGHNUTE NO KHAT

Nikhat chu mipa naupang rethei tak hian a sikul kal pah hian in tinah lut lawrin thil a zuar zel a, a pawisa neih chhun chu pawisa 10 chauh a ni a, a ril a tam hle bawk a ni.

A ril a tam em avang chuan in a luh lehna hmasakber tur ah chuan chawei dil tawp a tum ta a. Nimahsela, chu in kawngkhar chu hmeichhe tleirawl pakhatin a rawn hawn lai takin a zak leh deuh a, chawei dil ngam ta lo chuan tui in a dil ta ringawt a.

Chu hmeichhe tleirawl chuan mipa naupang thilzuar chu a riltam hmel em avangin no lian tak hian bawnghnute a pe ta zawk a, mipa naupang chuan muang changin a in ta a, a in pah chuan "Ka in man hi engzat nge ka bat che?" a ti a, chu tleirawl chuan "Engzat mah i ba lo e, Ka nu in midangte chungah ngilneihna lantir a nih in pawisa dawng ngaih suh ang che u min ti a" tiin a chhang a. Mipa naupang chuan "Anih leh ka thinlung takin ka lawm e" a ti a.

Mipa naupang Howard Kelly chuan chu in chu a chhuahsan leh ta mai a, a bawnghnute in avang chuan riltam a ziaawm bakah taksa chakna a neih belh in a inhria a, chumi bakah a rinna kawng te pawh rei tak a lo ngaihthah tawh te pawh chu chak thar leh in a hre ta hial a ni.

Kum engemawzat hnuah chuan chu hmeichhia mipa naupang bawnghnute lo petu chu natna khirh takin a na ta a. Tualchhung doctor ten theihtawp an chhuah hnuah hma a sawn theih chuan loh avangin khawpui lian zawk ah an thawn ta a, a natna chu a khirhkhan em avangin damdawiin lian zawk ah specialist in an enkawl ngai chi a ni a. Chu damdawiin an thlen chuan a natna enkawl turin Specialist doctor Howard Kelly chu hriattir a ni a.

Dr.Kelly chuan damlo hming leh a lo kalna khua a hriat chuan a mit a mek kawk a, hmanhmawh taka tho in damlo awmna pindan chu a pan ta nghal a. Ava hmuh chuan tunge a nih tih a hrethei ta nghal bawk a. A hnathawhna room ah a let leh hnu chuan chu hmeichhe damlo chhan nan chuan theihtawp chhuah a tum ruh ta hle a ni.

Chumi ni atang chuan damlo hmeichhia chu uluk takin a theihtawp in a enkawl chho ta a, rei tak enkawl anih hnu in hmeichhia pawh chu a lo dam chhuak leh ta a ni. Dr.Kelly chuan chu hmeichhe damlo damdawiin awmman (bill) chu a hnenah pawmpui tur a thawn hmasa phawt turin office lam a hriattir ta nghal a.

Dr.Kelly hnenah ah damdawiin awmman bill a lo thlen chuan, uluk takin a en a, a bill lehkha sirah chuan thu engemawni hi a ziak a, tichuan damlo hnenah chuan a thawn phei ta a ni. Hmeichhe damlo chuan bill ziahna lehkha ip chu a hawng hreh hle a, a damlo rei si, a bill a sang dawn em bakah a pawisa neih a beitham bawk si nen hlauthawng takin bill chu a en ta a. A sirah chuan kutziak hian ti hian a lo inziak a "Bill a inziak pawisa chawingai zawng zawng hi Bawnghnute no khat avangin pek tlak sak vek i ni e" tiin a hnuaiah Dr.Howard Kelly tiin hming signed a lo awm a ni.

Chumi a hmu chu a damlo hmeichhia chu a lawmna mittui a luang zawi zawih a "Lalpa, ka lawm e, i hmangaihna hi thuk takin mihringte thinlung leh kut ah te a lo langchhuak thin a ni" tiin a tawngtai ta a.

"Mi khawngaih thei takte chu an eng a thawl e; khawngaih an la hlawh dawn si a. (Matthaia 5:7)

(He thu hi Saptawng a 'A Glass of Milk' tih atanga lehlin leh a remchan dan anga siamrem a ni - Lalzarzoa)

Kum 25 piah lamah engtin nge ni zel ang?




- Lalzarzoa, University of Hyderabad

Vawiin a Hyderabad Mizo Silver Jubilee hmang thei a lo kal zawng zawng te hi kan vannei ngawt mai. Kum 25 liamta a kan rual u zawk ten bul an lo tan tir hun lai vel te khan tiang ang hun ropui kan thlen hi an suangtuahna chuan lo thlir thin mahse a taka hmang ve hman thei lo in tlang hran ah te an awmbo zo tawh a, a then te phei chuan lei piah lam ram ah min kalsan tawh nen, chung kan rual u zawk te bul tanna zar zo in ti hian Silver Jubilee hun kan hmang thei ta hi Hyderabad Mizo te kan vanneihna a ni.

Mihring nun ah hian  chhhut ta ila nausen a lo pian tirh atanga kum 25 a tlin thleng a nun inthlak nasat theih zia leh a lo danglam theih zia te pawh kan hrethiam vek awm e. Keini pawh hmana kum 25 liam ta atanga Hyderabad Mizo te tan a pawl an lo din Hyderabad Mizo Association leh Hyderabad Mizo Christian Fellowship te hian kum 25 piah lam ah hian engtin nge kal kan siam ve zel tak ang le? Kum 25 hmel hmu ve ta chuan puitlin lam kan pan zel pawh a tul chho ve zel a ni. 

Kum 25 lawmna hun kan hman mek ah hian ti hian duhthu sam dawn teh ang. Tuna HMA leh HMCF kan kalphung ah hian hruaitu hran neiin committee member te pawh a hrang a inruat thin kan  ni a,  kan kaldan hrim hrim ah han sawisel em em tur pawh a hriat lem loh. Mahse, kan Mizo pawl pahnih te hian duhthusam ah chuan executive committee member kan ruat hunah hian HMA leh HMCF atang ve ve hian aiawh in ruat tawn te hi kalphung ah nei ve ta ila thil tha tak a ni ang. HMA executive committee member ah hian ex-officio in HMCF atangin member pahnih emaw awm se, HMCF executive committee member ah pawh ex-officio in HMA atangin member pahnih emaw awm ve bawk se kan thawk rualin kan tangrual ta sa sa kan thawhhona pawh in pumkhat leh zual na a hring chhuak ngei ang.

Tuna kan kaphung pawh hi a that tawk viau laiin kum 25 piah lam ah chuan tun ai a hmasawn zawk leh awmze nei zawk a ngaihtuahna kan sen te pawh a hun ta khawp mai. Kum tin sports kan neih thin ah te hian inkhelh a intihhlim mai piah lam ah te hian inthian that zawkna a awm theih nan area hrang hrang group kan in siam thin te hi  kum kar dan te in emaw inawmpawlh kum te nei thin ta ila, veng/area hrang hrang a member te hi in thlan pawlhin group te insiam chang awm ta se, a hma a innel em em lo te pawh group khat a han awmho tak ah chuan kan inthianthat phahin kan innel zawk a beisei awm a ni. Tin, khawvel kalphung mil a kan in elna te pawh kalpui a hun ve ta khawp mai. Kan competition item ah te hian tuna kan tih thin bakah hian general knowledge lama tangkai tur audio-visual lam hawi a quiz emaw mind game lam chite telh chhoh ve a tul ta khawp mai. Heng hian nakin zel ah a tam zawk zirlai te tan phei chuan hnazawng tur a exam hmachhawn hunah min puih theih a beisei awm a ni.

Hruaitu tha chuan hruaitha a hring chhuak thin tih an sawi thin a, hei hi thil pawimawh tak a ni. Vawiin a kan hruaitu te pawh hian Hyderabad Mizo khawthlang leh kohhran kal zelna turah mawhphurhna sang tak kan nei vek a ni. Hruaitu ni mek chuan naktuk a hruaitu tha ni tur a kan kaihhruai thiam a pawimawh hle. Chuta tan pawimawh deuh pakhat chu mawhphurhna leh chanvo sem zai thiam hi a ni. Hruaitu ni mek te thlazar hnuai ah member ten pawl tana mawhphurhna leh chanvo an lo neih ve chuan hruaitu an lo nih hunah an tan pawh thil a awlsam phah thin a ni. Member te pawhin hruaitu te zai ngai chung zel a kan mawhphurhna leh kan tih theih te lo inzir ve reng  hi kan tih tur pawimawh tak a ni ve tho a ni. Mi zawng zawng hruaitu a nih vek theih loh a, chutih rualin kan member te pawn kan hruaitu te kan tawiawm a kan thawhpui zel hian kan zavaiin kan lo mawi zawk thin a ni tih hi i hrenawn leh ang u.  

Vawiin a Silver Jubilee hmang mek te hian kum 25 hnulam  Hyderabad Mizo te khawtlang leh kohhran nun chu nang leh kei a remhriatna leh hnathawh ah  innghat tlat a ni. Kan thlen chin atanga hmasawn turin hian tih theih kan nei vek a, kan thawh tlan loh zawngin a ngaiawh chauh emaw tlakchhiat pawh awm ve thei a ni.  Chuvangin kan theihna leh thiamna hrang hrang te kha thawhkhawm in tun ai a tha leh hmasawn zawk a Hyderabad Mizo te ke pen tir zel  hi kan zavaia mawhphurhna a ni. 

(He thuziak hi kum 2011 October ni 2 a Hyderabad Mizo Association leh Hyderabad Mizo Christian Fellowship ten kan dinchampha kum 25-na tlinna 'Silver Jubilee' kan lawm tum a HMA PUARAK chanchinbu a chhuah a ni tawh hi.)

Thursday, January 29, 2015

Advance Christmas hi enge a nih chiah le?

- Lalzarzoa, University of Hyderabad
HMCF executive committee meeting in ‘Advance Christmas Programme’ hman a rawt avangin vawiin hian Twin Cities (Hyderabad leh Secunderabad) a awm Mizo ten ‘Advance Christmas’ hlim takin kan hmang thei a ni. Vawiin a kan hun hman ‘Advance Christmas’ kan tih lai tak hi enge a nih chiah ngaihtuah ho dawn teh ang u. Kum tin Krismas a hnaih tawh chuan Mizoram chhung ah a ni emaw Mizoram pawn ah pawh awm ila a bikin thalai tamna ah chuan ‘Advance Christmas’ hun hman hi kan tihdan phung pangngai ah a ngaih theih tawh hial awm e. A hming (term) ‘Advance Christmas’ hi saptawng ni mahse kan tan chuan a mikhual tawh lova a awmzia leh nihphung pawh inhrilhfiah hran pawh kan ngai tawh lo. He hunah hian enge tih tur a enge kan tih thin chu kan thinlungah a chiang sa tawh a ni. Chuti taka kan hman lar leh kan tihdan phung pangngai ang hial a kan ngaih ‘Advance Christmas’ hi engtik lai atangin nge Mizo te hian kan hman tan a a hming hi tu phuah chhuah ni ta ang le?

‘Advance Christmas’ hi enge a nih chiah? tih hi in zawt ta ila in ngaihtuah buai miah lovin “Krismas lo thleng tur urlawkna leh chumi atana inbuatsaih lawkna” tiin emaw “Krismas a thlen hma a lo lawm lawkna” tih te in emaw kan sawi ngei ang. Kan tawng ani silova heti tak hian Mizo te hian kan hmang uarin kan sawi ri tam si a ‘Advance Christmas’ hi enge a nih chiah hriat tumin internet lam ah te han en lah hian chhanna mumal hmuh tur a van gem em lawi si. Search engine lar google ah meuh pawh a hrilhfiahna lam hawi hmuh tur a vang khawp mai, mak ve mai mai chu ‘Advance Christmas’ ti a zawn chuan a chhanna ah pawh Mizo website/weblog a lang nasa khawp mai. Heng te avang hian ‘Advance Christmas’ tih tawngkam hi Mizo saptawng thiamte chher chhuah emaw Mizo te duan chhuah a ni thei mai angem? tih hi ngaihtuah theih tak a ni.

He tawngkam ‘Advance Christmas’ tih hi sapram lamah te an hmang ve ngai em tih te ngaihtuahna ah a awm a, vanneihthlak deuhvin United Kingdom-a awm mek Mizo pakhat Cambridge University a lehkhazir lai ka be pawp hlauh a, a ni in a sawi dan chuan Krismas lawmna programme an siam thin ah ‘Advance Chrismas’ tih kher hi chu a tawngkam lamah chuan an sawi rik a hriat ngai lo thu in min chhang a ni.

U.K. tih loh khawvel hmun dang ah te ‘Advance Chrismas’ tih tawngkam hi an hmang thin em tih erawh han zawh mai tur ka hriat loh avangin chiang takin ka sawi thei lo thung. Amaherawhchu hmang thin nise internet lamah te pawh a hrilhfiahna emaw a kalphung sawina hmuh tur awm awm tak a ni a, hmuhtur mumal a awm lo viau mai. A ang teuh deuh ber chu ‘Advent Christmas’ tih hi a ni a, ‘Advent’ tih chu Latin tawng niin ‘thil lo thleng mek’ (a coming or arrival) tih na a ni mai awm e. Khawthlang rama Advent Christmas an hman thin lo chhuah chhan chu a mawl thei ang ber a sawi chuan Pathian in mihringte a hmangaih em khawvel a ah lo kal in mihringte hnenah a rawn cheng a, chu avang chuan hlim tak a lawm hi kan tih tur a ni tih rilru pu in an hmang thin a ni. Advent Christmas hi kumtin Krismas ni a thlen hma Pathianni vawi 4-n atanga hman tan niin urlawk zan(24 Dec) ah tawp thin a ni. An hun hman dan leh lawmdan kalphung hi Good Friday leh Easter Sunday dawn a khawtlang lama ringtuten ‘Lent’ an hman thin ang deuh hian Lal Isua tan a chawnghei leh Krismas lo thleng tur a atan a in serh hranna lam hawi a ni.

Mizo te’n a ‘Advance Chrismas’ kan tih ah erawh hi chuan chutianga hun hman emaw Krismas thleng daiha tur programme inchhunzawm chho zat- chumi ni ah chuan chu chu tih tur ani a, a tuk ah chumi lam hawi a programme hman chhunzawm tur tih ang chi emaw inkaihhruaina engmah kan siam ngai chuang leh lawi bawk si lova. Nguntaka ngaihtuah in ‘Advance Chrismas’ tih tawngkam a kan sawi thin hi kan tawng ni lo mahse kan hman dan leh a kalphung hi a Mizo ta riau in a hriat theih! A tawngkam a kan sawi anga programme siam leh hun hmang hi khawvel hmun danga Kristiante pawh an tam lo viau mai thei a ni.

A grammar zawng a chhutin a dik nge dik lo tih lam chu kan zawhna ni lo se, ngaihtuahna ti zauvah ‘Advance Chrismas’ tih loh pawh hian hming dangin ‘Pre-Christmas Celebration’ tih te, ‘Pre-Christmas Meeting’, etc. tih te pawh an hmang thin bawk. Kei ni tan chuan ‘Advance Chrismas’ chu nikhat emaw zankhat atana Krismas lo urlawk na atana programme kan siam hi a ni mai tiin a tawi zawngin kan sawi thei awm e. ‘Advance Chrismas’ tih chuan keini Mizo te thinlung ah hian inhrilhfiah leh chuan pawh angai tawh chuang lova enge a nih hi a chiangsa em em tawh a ni! Chuvangin ‘Advance Chrismas’ tih hi kan tawng em chu ni lo mahse Mizo Kristian te “concept/conceptual term”a ni ve mai ti ila a pawmawm thei khawp ang. Nang enge i ngaihdan ni ve le?

(He thuziak hi HMCF Chanchinbu GILEAD 22 Nov 2009 a chhuah atana ka ziak a ni ve e! tin, ka blog pakhat zawkah kum 2009 khan post tawh a mahse engemaw remchan zawkna avangin hemi blog ah hian ka suan chhuak tlaikhawhnu leh a ni e. -  Lalzarzoa)

 

Pum zai/Tlanglam zai leh Mizoram-a harhna inlaichin dan

(This article is written in Mizo language and it is about the Mizo folk song "Puma zai" or "Tlanglam zai" that erupted when Christian missionaries starting their evangelistic mission in the then Lushai Hills i.e. present Mizoram state in India, that the folk songs were strongly opposed by the European missionaries and newly proselyted Lusei or Mizo natives. In this article those story and origin of the folk song "Puma zai" or "Tlanglam zai" was re-investigated with the modern wider perspective that it had tremendous impact on the newly composed Mizo Christian songs and to the local believers. Further, its impact on the social environment for the upcoming Christian revivals (Harhna thlen) amongst the Mizo Christians in the 20th Century were also elaborated.)
- Lalzarzoa
Research Scholar, 
Department of History
University of Hyderabad



Mizo ten Kristian sakhua kan hmelhriat hnu deuh lawk tih ah Zoram pum tuam chhuak thei zai dan chithar – Puma zai a lo chhuak, a hun lai leh tun hnu thleng pawh a Mizo te chanchin sawi anih apiang a khawtlang nun sawidanglamtu te zing a hun pawimawh tak pakhat a ni.  Puma zai hi a hnulam chuan Tlanglam zai ti te pawn sawi a ni thin a, he zai dan thar lo piang chhuak hian kan hnam tan thu leh hla a harhtharna/intuaitharlehna nasa tak a rawn thlen a, a lar chhoh vanglai hun hi sap missionary ten Mizoram a Pathian thu min rawn hrilh tantirh lam leh chanchintha harhna thlen vawi 1-na hnulam kha niin an sawi. Chutianga Mizo Kristian ten harhna kan chan tan tirh lai leh a hnu lawk a Puma zai/Tlanglam zai lo chhuak chu Kristian sakhaw thlirna tarmit atanga chuan mit ti mim thei tak tur pawh a ni a, mahse thlirna dang atang thlir chuan kan hnam tan hian thil tha a rawn rawn herchhuah pui ve tho bawk a ni. Chung ngaihdan inkalh tak pahnih te chu ziaktu hmasa ten an lo ziah tawh na eng atangte in chhui zawn kan tum dawn a ni.

Ziaktu te lo chhui tawh dan leh a chanchin an sawidan tlangpui:
Puma zai hi a lo chhuah dan leh a lo chhuah hun sawi dan hrang hlek hlek a awm a, kan Mizo ziaktu thenkhat ten an sawi dan hrang hrang te chu:

L. Keivom, “Puma Zai hi kum 1830-1850 vela Biateho thlang tlain Vairengtea an awm laiin an phuah tan a, ‘Puma’ tih hi Biate tawng a ni a ‘Pathian’ tih na a ni (B.Lalthangliana 2001:573)
Rev. Liangkhaia (1976:136) chuan a lehkhabu ‘Mizo chanchin’ ah hetiang hian Puma zai chanchin hi a sawi a,  “Kum 1908-ah hian thim thiltihtheihna ropui tak a lo lang ve ta, “Puma zai” an ti a. Ratu-ah Malhleia khaw mi â deuh hian nau awih nan ahmang a, mi sak loh ang tak hian a sa thin a. Chu chu tlangval hawklakin an sa tlanglawn a, a darh zau duh hle mai a. Kum 1908 March lamah chuan Lalzika, Zawngin khaw lal chuan sialin chu hla chu a ai ta a, mipui an hlim ta em em mai a, nula tlangval zawng zawng mai hi khawlaiah an lam ta dual dual mai a; chuta chinah chuan khaw tinin sial te, ran lu kimtein an ai ta zel mai a, Mizo ram hi a chil chhuak ta a. Miin an hlimpui nasat em avangin Kristianho chuan Setana thlarau hnathawh niin an ring a, tun thleng(1946) hian Mizo ram Pathian thu awi loho hla ber a la ni a, “hnam hla,” tih ber tur a ni ta.” 

Rev.  Liangkhaia (1976:137) hian Puma zai/tlanglam zai lar vanglai a kum 1910 Mizoram a Pathian thu hril a hard an hetiang hian a sawi chhunzawm a, “He tih lai te hian, “Tlanglam zai,” kha a chak em em mai a, Pathian thu sawi pawh a har hih hle mai. “Tlanglam” tih takah a rualpui hian khawlaiah an lam thin a, zu rui hlek lo pawhin an lam ngam theuh mai a ni. Thlarau engemaw chuan a hmang ve a ni ang e, tih a awl hle reng a ni. Thenkhat chuan, “Setana thlarau” an ti mai reng a, miin an hlu nasa em em a ni.”

‘Mizo Pi Pute leh an thlahte chanchin’ tih ziaktu K. Zawla (2011:385) chuan hetiang hian a sawi a, “Kum 1871-a Lalburha’n sipai silai 13 a laksak lachhuak tura Manding sap Edgera lo kal khan, kuli tam tak a rawn hruai a. Biate an tel a ni ang chu, Biate hla Puma zai hi Mizovin an lo hria a, an sa ve ta a ni. Mahse rei lo teah a reh leh ta mai a. Kum 1880 thingtam laia Tuirial dunga vai hnena eitur zawngten Kuliho sak an hre thar leh a, an ching thar leh a, an phuah belh nual a….Mahse an tilar zo lo va, alo chuai leh ta a; chutichuan Zoram hla mual liam te zinga pakhat a lo ni ve leh ta a. Khawi maw laiah te erawh chuan nauawih nan an la hmang zeuh zeuh a ni. Thangthar te chuan an hre meuh lo.”

Pu K.Zawla (2011:385-386) hian Puma zai lo lar thar leh dan hetiang hian a sawi chhunzawm a, “Kum 1908-ah khan Zawngin lalpa Lalzika chuan a thian ama pawimawh tihsak turin Lalhleia khua Ratu-ah a tir a. Chu tlangval chuan Khawzadala khua Bunghmun a tlawh hmasa a, chu khua chuan, hmar lam pa pakhat nau awi sak an hriat chu Zawlbukah an lo sa ve a. Zawngin tlangval khan a thluk a chhinchhiah a, an khaw lama an lalpa ho chuan an sa ve ta a. Tha an tihzawng tak a lo ni a, lal thian pakhat Thangkunga phei chuan a phuah thiam a, an sa duh hle a; an hla siam thar apiang chu Zawngin khaw chhunga an sak lar ber a lo ni ta a.” A sawi zelna ah Thankunga hian Zawngin tuikhur chu a han phuah a:-

Kan tuikhur hi khur tha a lo ni Puma,
Sirte ainawnpari buak ka hmu, 

He hla sa zawng zawng te chu an lam a, an vinvai ta huai huai a, an khaw Lalpa mak ti chuan a va en a, hla  a lo phuahsak leh a:-

Lalbawrhsap pa lal hmeltha a lo leng e Puma,
I vangkhua chung si-ar zat chu kan tlanglam, tiin,

Setalh ngenna a phuah leh a:

Kan lam man sialin a rel dawn e Puma,
Lallai thansei Lalbawrhsap pa Lalhmeltha,

 tia  phuah chu an lalpa chuan se chal in chu hla chu a aih sak a, zanlai ah pawh an la zai tui zual deuh deuh a niin sawi a ni a. Pu K. Zawla hian hemi kum hi 1908 March thla niin a tarlang. Lalzika hian Puma zai aih nan hian a sial leh vawk a thawh nitin a, a tawp ah phei chuan a sial neih a talh zawh tak vek avang hian a u te - Vanphunga leh Thangkama hnenah sial puichhuah tur a a dil ta hial a, anni chuan an lo pe mai a, chung an sial pek te pawh chu Puma zai ai nan a lo hmang zel a ni. Chuti tak mai a sial a talh nasa chu a unau te chuan an hrethiam lo deuh a Lalzika chuan:

Ka u Vanphung, Thangkam lo zin rawh Puma,
Sial ren lo tlangchawi a lam  e va en rawh, 

tiin hla a phuah khum a, a u Vanphunga chuan chhanglet in:

Sial ren lo nge in duh tlang ren lo Puma,
Tlang ren lo vangkhua a zau zel ang.

Tichuan Puma zai hi Vanphunga khua Changzawl ah pawh an la lut ta zel a, Vanbawng a khua an kai thlengin a sa chhunzawm ta zel a ni. Pu K. Zawla (2011:386-387) hian a lehkhabu ah hian Puma zai tichhuak tu ah hian Mizo Pastor hmasa Rev.Liangkhaia kha a nih thu hetiang hian a ziak a, “…He hla va paw chhuaktu kha an chhungin Aizawlah an pem ta a, Mission veng Pastor hmingthang tak Pastor Liangkhaia tih a lo ni ta a ni.” 

Lalhmuaka (1988:138-139) chuan a lehkhabu ‘Zoram thim ata engah’ ah chuan hetiang hian a ziak a, “Ringtute vawlet turin khawvel lal a lo thawk ta, a hmanraw hman chu PUMA ZAI a ni” tiin he hla lo chhuah dan hetiang hian a sawi a, “Tipaimuk kawnga Ratu khuaah hian mi aia hniam deuh hian a nau awihna hlaa a hman a ni, mi sak ang lo deuhin a sa thin a, chu a sak dan chu tlangval hawklak deuhhoin an sa tlanglawn ta a, tichuan a darh zau ta thuai thuai mai a ni. Thal awllen laiin (March thla 1908 khan) Zawng In lal Lalzika chuan sialin a’n ai ta phawt mai a ni! He hla sa hian tlangval zawng zawng mai, kawtlaiah an lam ta dual dual mai zuk nia le! Kawtlai pawng tha deuh leh remchang deuh hi an lamna hmun a ni thin a; chuvang chuan rei vak lovah phei chuan ‘Tlang lam zai’ tihin an thlak ta thuai reng a ni.” 

‘Mizo chanchin’ tih ziaktu Zatluanga(1996:58-59) hian a lehkhabu ziah ah hian  Puma zai ti lo in Tlanglam zai chanchin tlem a zep a, “Kum 1905 atang tawh khan tan a ni a, mautam 1911 lai vel khan a ram pumin uar vanglai tak chu a ni a. Khawtin hian favang awllen lai leh chapchar awllen lai hian zu saa inring lawkin nula leh tlangval leh pa-hote nen kawh thenawmah te a hlawpin an leng a, kawtchhuahah zu nen an inhmuak a, khua leh khua chu a hmuaktute nen an inep a, la sen duang te an bat a, thenkhatin bat lovin a vaiin an vai a, rawmawl vai an awm bawk a. Khuang nena rem zel a ni a, an lam suau suau avangin chung lai hla chu TLANGLAM ZAI an tih chhan a ni. Kut ni-vangthla leh sechhun khuangchawi tum lohvah chuan khawvel nun nawm sang berte chu a ni, mi thenkhatte chu an khur hial thin a ni. Mautam hnu kum sawm lai thlengin an ching a. Pathian thu a la darh zau hma a la ni a.” tiin. 

Hrangthiauva leh Lalchungnunga (2011:304) te lehkhabu ziah ‘Mizo Chanchin (History & Culture of the Mizo)’ tih ah hian ‘Puma zai’ leh ‘Tlanglam zai’ chungchang hi ‘Tlanglam hla’ tiin thupui ah an dah thung a, he hla/zai lo chhuah dan hetiang hian an sawi, “Tlanglam hla lo chhuah tan dan kan sawi dawn chuan Puma zai thu sawi hmasak a ngai a. Puma zai hi a lo chhuah tanna bul tak hriat a ni lo va. Mizorama an lo chin tan hun erawh chu Mingo (English) sipai lo chhuah tirh, 1890 vel laiin a ni, Vai lian kan tih mai thin Mingo sipai lo chhuakho chuan puak phur atan Haflong tlang vela Biateho an rawn hruai a. Chungho sak chu an lo hria a, a awmzia tak hre lo mah sela, a thluk atang chuan an phuah a, an lo s alar ve ta zel a ni. Aizawl vela atanga lo darh tan a ni.” An sawi zelna ah Sap sipai ho chuan Vai sipai enge maw zat an hruai a, chung vai ho Aizawl a awm te chua kel hnute an sawr thin a chutih lai chuan Mizo ten kel hnute an la sawr ngai silo a, mak an ti em em a, chu chu Biate ho hlathluk an hriat atang chuan hla thar an phuah ta a,

Lengkel hnute Vaiin sawr naw raw, puma,
Lengkeng hnute Vaiin sawr naw raw, puma e,
Ri dawm dawm ruai e ruai e. 

tih leh hla dang an phuah nual a, Puma zai tih hi a tirah chuan “Ri dawm dawm zai” tiin an sawi lar zawk mah tiin Hrangthiauva leh Lalchungnunga te hian an tarlang. Zawngin lal Lalzika te, Sihfa lal Thangkama te, Changzawl lal Vanphunga te, Ratu lal Lalhleia te hunlai a ni a, Ratu khua ah hian mi ang mang lo Thangzika chuan ‘Ri dawm dawm zai’ thlukin:

Ratu zawlbuk vutin a daih dawn lo, puma,
Ngaihi nu ting dum a zing em e, zing em e,

tih leh hla dang te a phuah a, chu chu nau awih pahin a sa thin a, a hlasak thluk chuan Ratu tlangval ho ten hladang an phuah ve ta zel a, tichuan an hla phuah ah ‘Ri dawm dawm zai’ ti tel lovin, ‘Puma zai” tih a lo ni tan ta a ni. (2011:305)

‘Mizo Kohhran Chanchin’ tih ziaktu Rev. Saiaithanga (1969:28-30) chuan hetiang hian a ziak a, “Ramtinah Kohhran thang zel hi tibahhlahtu a awm thin. Mizorama tibahlahtu langsar ber chu – Puma zai a ni. A chang thliahah Puma an tih thin avangin Puma zai an ti a….. A chhuah tan kum tak chu 1907 a ni thei e. A darh chakzia chu lazam hal ang a ni a, rang takin ram pum a fang chhuak a, chu hla tluka mi rilru khawih phur nasa leh khawih phur kim thil dang kan la hre lo a ni…In chhunga lam duh tawk lovin, mual ah te an lam za ta hut hut thin a; a hmingah pawh Tlanglam zai an ti ta zawk a. Mi a hnehzia leh a thawh dan ngaihtuahin, hmuh theih loh thawktu a awm ngei niin a lang….Chu hla khaw tinin an khukpui zual lai chuan Chanchin Tha hriltute tan a harsa hle a  ni. Ngaithlatu an hmu lo, chu hla chu sa lo tura Pathian thu han awihsan an duh lo. Rei lo deuh chu Chanchin Tha a hliah in a dal hneh hle.” 

Tribal Research Institute, Department of Art & Culture, Mizoram te lehkhabu chhhuah ‘Mizo lam thenkhatte’ tih ah chuan hetiang hian Tlanglam chanchin an ziak thung a:
“Tlanglam hi a lo chhuahna a la rei lutuk lova, Puma zai atanga rawn intan a ni. Puma zai lo chhuahdan hi sawi dan hrang hrang a awm a, chungte chu heng te hi an ni:-

1.      Ramhuai hla a ni a, ramhuai sak  an hriat atanga chin chhuah a ni.

2.       Hrangkhawlho buh tawhlin mau pumah hmeithai an mutpui a, a hnuah chuan sawi lang dawt duh si lovin “Puma ah khan maw le” an ti tei vet a, Hrangkhawlho zai chu “Puma zai” an ti ta a ni.
3.      Ratu khaw pumah  hmeithai fanu an pawl rawn a, hmeithai lungawilo chuan ‘Pumah khan’ a ti fo mai a, chung hun laia an zai chu ‘Puma zai’ an ti ta a ni.

4.       ‘Puma’ tih hi Hmar Biate tawng  ani a, ‘Pathian’ emaw ‘Lalpa’ emaw tihna a ni. Tuirial dunga Biate kuli-hovin an sak chu midangin an lo hria a, ‘puma’ zai an ti ta a ni.

5.      Ramhuai zai an lak chhawn chu Puma zai a nil ova, ‘Ulru’ zai a ni zawk.

Puma zai hi Pu Lalzika Sailo, Zawngin lalin 1908 ah a va lak chhuah tir a, sialin a ai a, Ratu tlang atangin an chawi lar a, khaw hrang hrang ah darhin sialin an ai a ‘Puma zai’ tih hi a lo reh hnuin tlang lam zai tih a lo niha tlar thuma an phuah tak atangin sial a hlawh ta lo a ni an ti.

Tlanglam chuan Zoram pum a deng chhuak a, mahse chhak leh thlang chhim leh hmarah an lam dan leh uar dan a inang ta lo va. Chutianga a danglamna hret hrette chu chhuichhuak in tlang zahkhatna, zahnihna, zahthumna, zahlina, zahngana tiin Institute of Music & Fine Arts , Aizawl chuan a then felin a dah rem  ta a ni.”

Zosap Missionary Mizo ten ‘Pu Loyd-a’ emaw ‘Zohmangaihi Pa’ ti a an sawi thin Rev. J.M Lloyd (1991:107-109) chuan Saptawnga a lehkhabu ziah ‘History of the church in Mizoram (Harvest in the hills)’ tih ah chuan Mizo te zing a Puma zai lo chhuak chu Kristian dodalna hla ti a sawiin chutih hunlai (kum 1907-1909) a an rawngbawlna a tih khaihlak thu leh Mizo Kristian tam te rinna kawngah a ti thanthu niin a sawi a ni. Tin Rev. J.M Llyod hian a lehkhabu ziah dang ‘On every high hill’ tih ah pawh Puma zai lo chhuak chu “Hnam mawl sakhaw mumal pawh neilo nun rawn intan thar lehna” tiin a sawi bawk a ni (Kipgen 1997:230).

Zosap Missionary hmasa leh Mizo ten Pu Buanga leh Sap Upa tia kan hriatlar Rev. J.H Lorrain & Rev. F.W Savidge te pawh khan Arthington Mission in the South Lushai Hills, Assam, India, Report for 1908 an siam ah chuan Puma zai lo chhuak chu an haw hle a niang “He tlangram a chanchintha hril mek tibahla tur a Setana hmanrua a ni” tiin an lo sawi a a ni (Kipgen 1997:230).

Puma zai/Tlanglam zai kha ringtu hmasaten ngatinge an do?
Mizo te zinga chanchintha rawn thlentu mingo te khan a hunlai ngaihtuah in Puma zai/tlanglam zai an do kha an mahni rilru tur ngaihtuah chuan a awm ve tho mai. An mi hmuh dan ah keini tlangmi sakhaw mumal pawh nei lo hnam hnuaihnung tak hmuh khan min hmu a, kan hnam thil leh nunphung, hla te chen in engkim mai kha an ram khawtlang (Western) lam a tihdan a nih loh chuan thil tha lo leh changkanglo ti khan zirtirna an kalpui tlat a ni. Tin, Puma zai lo chhuah hunlai kum 1908 vel bawr kha Asia, Africa leh America, Australia khawmualpui awm khawvel ram zawng zawng deuh thaw hi sap mingo ho awpbeh na hnuai (colonialism) ah an awm avangin an hnampui mingo a bikin European ni ve lem lo te chu hnam mawl leh hnuaihnung zawk niin an ngai tlat a, an thuhnuai a awm turah an dah sa ti ila kan sawisual lo khawp ang. An rawngbawl na kalpui dan ah pawh chu rilru an put chu kawng tam tak a hriat theih a  ni. Mizo zinga ringthar lo piang chhuak mekte tan Pathian fak nan Mizo irawm chhuak hla ni lo in Sap hla lehlin Mizo tawng a thu ulh tak tak lungkuai lo tak tak te kha an hman thin  a,  chung hla lehlin hote chu Mizo te tan khan rilru fan rawih khawp a sak a harsa ve viau thin in a rinawm.

Chutiang zirtirna leh kaihhruaina hnuai a lo thanglian kan Mizo rawngbawltu hmasa leh mithiam hmasa te pawh khan an mahni lo kaihruaitu ten an zirtirna ang khan ngaihdan an nei chhawm ve mai zel niin a lang a, a bikin kan Mizo ziaktu hmasa te zingah pawh Puma zai chungchang a hma lama kan tarlan ho an sawi dan atang pawh hian Sap missionary te rilru ang pu in Puma zai lo chhuak kha an hmu ‘ramhuai’ ve hle ti ila tu pawi kan sawi em lo ang chu maw? A hunlai khan khatiang zirtirna Mizo thil leh tualchhuak thil reng reng Pathian fak nan a sengluh a remloh avang in ‘khawthlang ho tarmit’ vuah in Puma zai lo chhuak kha an lo thlir ve a, ringthar tir te tan pawh ‘khawvel’ lam an kir leh mai kha an lo hlauthawng ve ni ngei tur a ni. Kan ziaktu hmasa te kha an dem awm chuang lo a, a hunlai ngaihtuah chuan an khawthlir kha pawmawm tak tur a ni tho a ni. Amaherawh chu tun hnuah thangthar tena him chin atang a thlirna tlang dang atanga kan han thlir let hian a hunlai te va tawng ve in va hrethiam ve mah suh ila Puma zai/ Tlanglam zai te kha mipui ten sa in lampui thin pawh chu lo nise chu ti em em a ‘thlarau sual’ hnathawh a puh tur atan chuan ngaih a har tawh hle thung a ni.

Puma zai/Tlanglam zai lo chhuak kha Mizo Kristian ten kan chhawr asin!
Kan sawi tawh angin Puma zai leh Tlanglam zai lo chhuak khan a hunlai a Zoram kohhran rawngbawltu te lu tihai in an rawngbawlna pawn hmasawn thei rih lo deuh thaw hial a an sawi kha ni mahse tun hnu zel a Mizo Kristiante tan erawh chuan ‘Mizo taka’ rinna kawng a bul kan tanna a ni tih hi pawmawm tak a ni zawk a ni. Puma zai/Tlanglam zai hla te kha nguntak a han zirchian hian “Lehkhabu keng vai lem chang, Chanchintha hril reng reng, Puma” tih chauh loh chu Puma zai/tlanglam zai hla chang dang 90 ah te khan Kristian sakhaw chanchin sawiselna emaw chanchintha hril va deuhsawhna lam hawi reng reng hmuh tur a awm lo a ni (Kipgen 1997:231).  

Kum 1911-1912 a mau a lo tam khan Zoram pumah chhungkaw tinin ei leh bar an lo harsa a miten zu intur an neih loh bakah an khawtlang dinhmun a chhiat em avangin han hlim a zai thei dinhmun ah an ding ta lo a, tichuan, Puma zai/Tlanglam zai pawhin chuailam a lo pan ta a ni tiin an sawi thin a ni. Puma zai lo chhuah hun kha Mizoram a harhna thlen vawi 1-na (1906) hnu a ni a, harhna thlen vawi 2-na (1913) na ah khan Mizo ten Puma zai lar vanglai a huho a zaiho leh lamho an lo chin ang deuh khan zai lai a taksa tih nghin dual dual lam an uar niin sawi a ni. Rev. Saiaithanga (1969:55) sawi dan chuan “He harhna lan chhuah dan deuh ber chu zai laia nghin dual dual leh invai suau suau a ni ber a, hmun awla va lam chhuak ta lah chu an pung deuh deuh bawk.” a ti a ni. Tin, he harhana vawi 2-na ah hian harhna changtu ten zai an kham thei lo a Biak In inkhawm leh lenkhawm na ah te an zai nasa thei hle thin in sawi a ni a, hei pawh hi thlarau lam hnathawh chu a chhan bulpui ber a ni tih a hriat theih rualin a hma lawk a a ram pum deuh thaw a Puma zai/tlanglam zai hmanga  a huho a zai leh lam an lo chin nasat tawh avang khan sakhuana lamah pawh hei hian nghawng a nei ve zel emaw ni chu a tih ve theih a ni.

Mizoram a harhna thlen vawi 3-na (1919) ah khan Mizo Kristian ni hmasa ten Pathian faknan a an hman ngai loh khuang- zu hmuna hman thin a nih avanga  an duh loh kha an hmang tan a ni a, he harhna  nghin dan ber chu lam mup mup bawk a ni a; mahse a hma aia a danglamna chu khurh lam a ni ta (Saiaithanga 1969:60).  Harhna thlen vawi 3-na lai hian an lam nasa thin viau ni tur a ni, lamna hmun awl zau tawk a awm theih loh avangin, Biak In thuthleng tukverhah an rawlh chhuak a, thut rem theih hunah an hnuk lut leh thin a ni (ibid).

He harhna thlen vawi 3-na hnua ah hian Mizo te zingah Pathian fakna hla phuah a lo lar chhuak ve ta a, hnam lunglen thei tak Mizo Kristian te rilrem zawng tak hlathu hmangin tuarna lam leh Pathian lama lunglen na hla te kan Mizo hlaphuah thiam ten an rawn phuah chhuak ta a ni. Heng hlaphuah thiam te hi Patea, Zawnghuala, Kamlala, Zasiam, Thanherha, Siamliama, Puna te leh midangte anni a, an hla phuah te hi vawiin tleng in Mizo Kristian te hian kan la sa in ka la tuipui em em a nih hi.
Harhna thlen vawi 4-na (1935) ah pawh a lo intanna chu khurh lam a ni leh a, lam ho leh a hu ho a zaikhawm hmangin he harhna pawh hi a thawk niin an sawi. He harhna ah phei hi chuan a hnu lam zel ah a huho in an awmna ta mah mah a kohhran pawhin dan leh dun te a siam thar phah ta hial zawk a ni.

Heng harhna lo thleng tawh te han thlir let a thil lo langsar deuh chu harhna a thlen reng rengin a huhoa  Pathian fak a zai leh lam in a thawk vek a ni. Mizo te hi kan Pi leh Pute hunlai ata tawh zai leh lam thin hnam ni mah ila a bikin Kristian kan nih hma phei chuan lam hi zu tlem in sek loh phei chuan an ti ngai mang lo a, mipui hma a lam paha zai phei chu harhfim kekkawk a tih mi ah an ngai ngai lo niin a rin theih. Chungte a nih avang chuan a huho a kutni vang thla a an chai emaw an zaikhawm tawh chuan zu an sem tel zel thin a ni. Mak deuh mai chu Puma zai an lo lar chhoh tak ah khan a huho a zai leh lam ngaina thin hnam Mizo te chuan zu in leh in lo pawhin a huho in an lam thin ta mup mup mai a, tin, tunhma a kutni vangthla chauh a nula leh tlangval zai a lam ho thin, an lam tur pawh inkaihchhuah chawp zel ngai thin kha chutiang ni tawh lo in Puma zai/tlanglam zai hla sa khan a duh duh an lam ta thin a ni. Chu zaikhawm leh lamho dual dual nun chuan Mizo Kristian te zinga harhna lo thleng ah pawh khan nghawng thui tak a nei ta zel a, harhna a thlen a piang in zaiho leh lamho zawng zelin hna a thawk a, Puma zai/Tlanglam zai ah khan a hunlai a kan pi leh pu te khan tunlai tawng takin ‘experience’ an lo nei tha tawh em a ni ti ila a dik ve theihna a sang khawp mai.

Mizoram a harhna thlen chungchang thu ah hi chuan a rawn thlentu chu ‘Pathian Thlarau thianglim’ a ni tih chu hethu ziaktu hian a chiang a, amaherawh chu harhna rawn thlen thin lai a mipui ten an lo dawnsawn dan hi a thlarau lam zawng ni lo a Saptawng a ‘social environment’ lam zawng a lo ngaihtuah ve chuan a Puma zai/Tlanglam zai kalphung khan nghawng nasa tak a nei ve tih erawh chu phat rual a ni lo a ni. A hunlai a mipui vantlang ten Puma zai/Tlanglam zai an lo neih thin avang khan an thlarau nun a harhna an chan tak hnua ah pawh nghawng neiin a huho a lam dual dual leh Mizo te lunglenna rilrem zawng a Pathian hla phuah chhuah te an ching chho ta zel a ni. Mizo Kristian hmasa te kha Sap hla tluk leh Saptawng atanga lehlin hla thu ulh pui pui an lunglenna phawk zo lo deuh deuh hmang chauh a hla sakpui an nih thin avang khan he Puma zai/Tlanglam zai lo chhuak hian Mizo taka Pathian hla phuahna kawngah pawh ngaihtuahna thar a rawn neih tir ve niin a hmuh theih a ni.

Kristian chanchintha Zoram a a lo thlen tirh lai a Puma zai lo chhuak leh Tlanglam zai an ching chhuak kha history lam a kan zir thin kum zabi 14-17 inkar lai vel a India ram a Hindu sakhaw betu zing a sakhaw siamthat na tur a Bhakti movement lo chhuak nen khan in anna lai riau a nei a ni. Bhakti movement avang khan an sakhaw lehkhabu Sanskrit chauh a ziak ni thin chu tualchhung tawng mil in an rawn sawi darh ta a, sakhaw lam thu leh hla dang te pawh Sanskrit chauh ni tawh lo in tualchhung tawng in an ziak in an hril darh ta zel a ni. Chutiang ang deuh bawk chuan Puma zai/Tlanglam zai kan tih te pawh khan sakhaw siamthat na lamah chuan thawh nei ve lo mahse Mizo mipui te ti rilru ah erawh chuan mahni hnam tawng leh nunphung mila Pathian hla sak leh chawimawi theihna turin hun a rawn her chhuah pui thung a ni. Hun rei tak Mizo irawm chhuak hmanga thu leh hla kan neih tawh loh hnu a Puma zai/Tlanglam zai a lo chhuak a, Mizo te zingah mahni hnam nunphung mila thu leh hla lama lunglenna thar a rawn piang chhuak a, chu chuan ringthar te zingah pawh nghawng nasa tak rawn nei zelin Pathian thu lamah pawh sap missionary ten thu leh hla an zirtir bak Mizo irawmchhuak leh nunphung mil hla thar te kan lo neih theih phah ta zel a ni. Puma zai/Tlanglam zai avangin Mizo te zingah hnam nungphung a harhtharna a rawn awm a, chu chu a saptawng in ‘cultural revival’ tiin a sawi theih awm e, chumi hnam nungphung a harhtharna awm avang chuan Pathian thu lamah pawh Mizo culture mil zawngin thu leh hla kan kalpui chho tal zel tih hi kan thuziah tlangkawmna a ni e.

Lehkhabu rawn te (References) :
Hrangthiauva, Chungnunga, Lal. 2011. Mizo Chanchin. Aizawl: C.Chhuanvawra.
Kipgen, Mangkhosat. 1997. Christianity and Mizo Culture. Aizawl: Mizo Theological Conference.
Lalhmuaka. 1988. Zoram Thim Ata Engah. Aizawl: Synod Publication Board.
Lalthangliana, B. 2001. India, Burma & Bangladesh- a Mizo Chanchin. Aizawl: Remkungi.
Liangkhaia (Rev.). 1976. Mizo Chanchin. Aizawl: Mizo Academy of Letters.
Lloyd, J.M. (Rev.). 1991. History of The Church in Mizoram (Harvest in the Hills). Aizawl: Synod Publication Board.
Mizo Lam Thenkhatte. 2010. Aizawl, Mizoram: Tribal Research Institute, Department of Art & Culture.
Saiaithanga (Rev.). 1969. Mizo Kohhran Chanchin. Aizawl: Mizo Theological Literature Committee.
Zatluanga. 1996. Mizo Chanchin. Aizawl, Mizoram: Directorate of Art & Culture.
Zawla, K. 2011. Mizo Pi Pute leh An Thlahte Chanchin.Aizawl: Lalnipuii.

[This article is formerly published in 'Virthlileng, Volume.5 2013' (Hyderabad Mizo Association's Annual Magazine) pp.72-80]

HRINGNUN ZIRLAI: HMEICHHE PAKHAT SA SEMCHHUAHNA HMUNA THAWK CHU

Ni khat chu hmeichhe pakhat sa semchhuahna hmuna thawk hi, a hna thawh tur a thawh zawh hnu chuan sa dahthatna/dahvawhna pindanah chuan va e...