Thursday, January 29, 2015

Advance Christmas hi enge a nih chiah le?

- Lalzarzoa, University of Hyderabad
HMCF executive committee meeting in ‘Advance Christmas Programme’ hman a rawt avangin vawiin hian Twin Cities (Hyderabad leh Secunderabad) a awm Mizo ten ‘Advance Christmas’ hlim takin kan hmang thei a ni. Vawiin a kan hun hman ‘Advance Christmas’ kan tih lai tak hi enge a nih chiah ngaihtuah ho dawn teh ang u. Kum tin Krismas a hnaih tawh chuan Mizoram chhung ah a ni emaw Mizoram pawn ah pawh awm ila a bikin thalai tamna ah chuan ‘Advance Christmas’ hun hman hi kan tihdan phung pangngai ah a ngaih theih tawh hial awm e. A hming (term) ‘Advance Christmas’ hi saptawng ni mahse kan tan chuan a mikhual tawh lova a awmzia leh nihphung pawh inhrilhfiah hran pawh kan ngai tawh lo. He hunah hian enge tih tur a enge kan tih thin chu kan thinlungah a chiang sa tawh a ni. Chuti taka kan hman lar leh kan tihdan phung pangngai ang hial a kan ngaih ‘Advance Christmas’ hi engtik lai atangin nge Mizo te hian kan hman tan a a hming hi tu phuah chhuah ni ta ang le?

‘Advance Christmas’ hi enge a nih chiah? tih hi in zawt ta ila in ngaihtuah buai miah lovin “Krismas lo thleng tur urlawkna leh chumi atana inbuatsaih lawkna” tiin emaw “Krismas a thlen hma a lo lawm lawkna” tih te in emaw kan sawi ngei ang. Kan tawng ani silova heti tak hian Mizo te hian kan hmang uarin kan sawi ri tam si a ‘Advance Christmas’ hi enge a nih chiah hriat tumin internet lam ah te han en lah hian chhanna mumal hmuh tur a van gem em lawi si. Search engine lar google ah meuh pawh a hrilhfiahna lam hawi hmuh tur a vang khawp mai, mak ve mai mai chu ‘Advance Christmas’ ti a zawn chuan a chhanna ah pawh Mizo website/weblog a lang nasa khawp mai. Heng te avang hian ‘Advance Christmas’ tih tawngkam hi Mizo saptawng thiamte chher chhuah emaw Mizo te duan chhuah a ni thei mai angem? tih hi ngaihtuah theih tak a ni.

He tawngkam ‘Advance Christmas’ tih hi sapram lamah te an hmang ve ngai em tih te ngaihtuahna ah a awm a, vanneihthlak deuhvin United Kingdom-a awm mek Mizo pakhat Cambridge University a lehkhazir lai ka be pawp hlauh a, a ni in a sawi dan chuan Krismas lawmna programme an siam thin ah ‘Advance Chrismas’ tih kher hi chu a tawngkam lamah chuan an sawi rik a hriat ngai lo thu in min chhang a ni.

U.K. tih loh khawvel hmun dang ah te ‘Advance Chrismas’ tih tawngkam hi an hmang thin em tih erawh han zawh mai tur ka hriat loh avangin chiang takin ka sawi thei lo thung. Amaherawhchu hmang thin nise internet lamah te pawh a hrilhfiahna emaw a kalphung sawina hmuh tur awm awm tak a ni a, hmuhtur mumal a awm lo viau mai. A ang teuh deuh ber chu ‘Advent Christmas’ tih hi a ni a, ‘Advent’ tih chu Latin tawng niin ‘thil lo thleng mek’ (a coming or arrival) tih na a ni mai awm e. Khawthlang rama Advent Christmas an hman thin lo chhuah chhan chu a mawl thei ang ber a sawi chuan Pathian in mihringte a hmangaih em khawvel a ah lo kal in mihringte hnenah a rawn cheng a, chu avang chuan hlim tak a lawm hi kan tih tur a ni tih rilru pu in an hmang thin a ni. Advent Christmas hi kumtin Krismas ni a thlen hma Pathianni vawi 4-n atanga hman tan niin urlawk zan(24 Dec) ah tawp thin a ni. An hun hman dan leh lawmdan kalphung hi Good Friday leh Easter Sunday dawn a khawtlang lama ringtuten ‘Lent’ an hman thin ang deuh hian Lal Isua tan a chawnghei leh Krismas lo thleng tur a atan a in serh hranna lam hawi a ni.

Mizo te’n a ‘Advance Chrismas’ kan tih ah erawh hi chuan chutianga hun hman emaw Krismas thleng daiha tur programme inchhunzawm chho zat- chumi ni ah chuan chu chu tih tur ani a, a tuk ah chumi lam hawi a programme hman chhunzawm tur tih ang chi emaw inkaihhruaina engmah kan siam ngai chuang leh lawi bawk si lova. Nguntaka ngaihtuah in ‘Advance Chrismas’ tih tawngkam a kan sawi thin hi kan tawng ni lo mahse kan hman dan leh a kalphung hi a Mizo ta riau in a hriat theih! A tawngkam a kan sawi anga programme siam leh hun hmang hi khawvel hmun danga Kristiante pawh an tam lo viau mai thei a ni.

A grammar zawng a chhutin a dik nge dik lo tih lam chu kan zawhna ni lo se, ngaihtuahna ti zauvah ‘Advance Chrismas’ tih loh pawh hian hming dangin ‘Pre-Christmas Celebration’ tih te, ‘Pre-Christmas Meeting’, etc. tih te pawh an hmang thin bawk. Kei ni tan chuan ‘Advance Chrismas’ chu nikhat emaw zankhat atana Krismas lo urlawk na atana programme kan siam hi a ni mai tiin a tawi zawngin kan sawi thei awm e. ‘Advance Chrismas’ tih chuan keini Mizo te thinlung ah hian inhrilhfiah leh chuan pawh angai tawh chuang lova enge a nih hi a chiangsa em em tawh a ni! Chuvangin ‘Advance Chrismas’ tih hi kan tawng em chu ni lo mahse Mizo Kristian te “concept/conceptual term”a ni ve mai ti ila a pawmawm thei khawp ang. Nang enge i ngaihdan ni ve le?

(He thuziak hi HMCF Chanchinbu GILEAD 22 Nov 2009 a chhuah atana ka ziak a ni ve e! tin, ka blog pakhat zawkah kum 2009 khan post tawh a mahse engemaw remchan zawkna avangin hemi blog ah hian ka suan chhuak tlaikhawhnu leh a ni e. -  Lalzarzoa)

 

Pum zai/Tlanglam zai leh Mizoram-a harhna inlaichin dan

(This article is written in Mizo language and it is about the Mizo folk song "Puma zai" or "Tlanglam zai" that erupted when Christian missionaries starting their evangelistic mission in the then Lushai Hills i.e. present Mizoram state in India, that the folk songs were strongly opposed by the European missionaries and newly proselyted Lusei or Mizo natives. In this article those story and origin of the folk song "Puma zai" or "Tlanglam zai" was re-investigated with the modern wider perspective that it had tremendous impact on the newly composed Mizo Christian songs and to the local believers. Further, its impact on the social environment for the upcoming Christian revivals (Harhna thlen) amongst the Mizo Christians in the 20th Century were also elaborated.)
- Lalzarzoa
Research Scholar, 
Department of History
University of Hyderabad



Mizo ten Kristian sakhua kan hmelhriat hnu deuh lawk tih ah Zoram pum tuam chhuak thei zai dan chithar – Puma zai a lo chhuak, a hun lai leh tun hnu thleng pawh a Mizo te chanchin sawi anih apiang a khawtlang nun sawidanglamtu te zing a hun pawimawh tak pakhat a ni.  Puma zai hi a hnulam chuan Tlanglam zai ti te pawn sawi a ni thin a, he zai dan thar lo piang chhuak hian kan hnam tan thu leh hla a harhtharna/intuaitharlehna nasa tak a rawn thlen a, a lar chhoh vanglai hun hi sap missionary ten Mizoram a Pathian thu min rawn hrilh tantirh lam leh chanchintha harhna thlen vawi 1-na hnulam kha niin an sawi. Chutianga Mizo Kristian ten harhna kan chan tan tirh lai leh a hnu lawk a Puma zai/Tlanglam zai lo chhuak chu Kristian sakhaw thlirna tarmit atanga chuan mit ti mim thei tak tur pawh a ni a, mahse thlirna dang atang thlir chuan kan hnam tan hian thil tha a rawn rawn herchhuah pui ve tho bawk a ni. Chung ngaihdan inkalh tak pahnih te chu ziaktu hmasa ten an lo ziah tawh na eng atangte in chhui zawn kan tum dawn a ni.

Ziaktu te lo chhui tawh dan leh a chanchin an sawidan tlangpui:
Puma zai hi a lo chhuah dan leh a lo chhuah hun sawi dan hrang hlek hlek a awm a, kan Mizo ziaktu thenkhat ten an sawi dan hrang hrang te chu:

L. Keivom, “Puma Zai hi kum 1830-1850 vela Biateho thlang tlain Vairengtea an awm laiin an phuah tan a, ‘Puma’ tih hi Biate tawng a ni a ‘Pathian’ tih na a ni (B.Lalthangliana 2001:573)
Rev. Liangkhaia (1976:136) chuan a lehkhabu ‘Mizo chanchin’ ah hetiang hian Puma zai chanchin hi a sawi a,  “Kum 1908-ah hian thim thiltihtheihna ropui tak a lo lang ve ta, “Puma zai” an ti a. Ratu-ah Malhleia khaw mi รข deuh hian nau awih nan ahmang a, mi sak loh ang tak hian a sa thin a. Chu chu tlangval hawklakin an sa tlanglawn a, a darh zau duh hle mai a. Kum 1908 March lamah chuan Lalzika, Zawngin khaw lal chuan sialin chu hla chu a ai ta a, mipui an hlim ta em em mai a, nula tlangval zawng zawng mai hi khawlaiah an lam ta dual dual mai a; chuta chinah chuan khaw tinin sial te, ran lu kimtein an ai ta zel mai a, Mizo ram hi a chil chhuak ta a. Miin an hlimpui nasat em avangin Kristianho chuan Setana thlarau hnathawh niin an ring a, tun thleng(1946) hian Mizo ram Pathian thu awi loho hla ber a la ni a, “hnam hla,” tih ber tur a ni ta.” 

Rev.  Liangkhaia (1976:137) hian Puma zai/tlanglam zai lar vanglai a kum 1910 Mizoram a Pathian thu hril a hard an hetiang hian a sawi chhunzawm a, “He tih lai te hian, “Tlanglam zai,” kha a chak em em mai a, Pathian thu sawi pawh a har hih hle mai. “Tlanglam” tih takah a rualpui hian khawlaiah an lam thin a, zu rui hlek lo pawhin an lam ngam theuh mai a ni. Thlarau engemaw chuan a hmang ve a ni ang e, tih a awl hle reng a ni. Thenkhat chuan, “Setana thlarau” an ti mai reng a, miin an hlu nasa em em a ni.”

‘Mizo Pi Pute leh an thlahte chanchin’ tih ziaktu K. Zawla (2011:385) chuan hetiang hian a sawi a, “Kum 1871-a Lalburha’n sipai silai 13 a laksak lachhuak tura Manding sap Edgera lo kal khan, kuli tam tak a rawn hruai a. Biate an tel a ni ang chu, Biate hla Puma zai hi Mizovin an lo hria a, an sa ve ta a ni. Mahse rei lo teah a reh leh ta mai a. Kum 1880 thingtam laia Tuirial dunga vai hnena eitur zawngten Kuliho sak an hre thar leh a, an ching thar leh a, an phuah belh nual a….Mahse an tilar zo lo va, alo chuai leh ta a; chutichuan Zoram hla mual liam te zinga pakhat a lo ni ve leh ta a. Khawi maw laiah te erawh chuan nauawih nan an la hmang zeuh zeuh a ni. Thangthar te chuan an hre meuh lo.”

Pu K.Zawla (2011:385-386) hian Puma zai lo lar thar leh dan hetiang hian a sawi chhunzawm a, “Kum 1908-ah khan Zawngin lalpa Lalzika chuan a thian ama pawimawh tihsak turin Lalhleia khua Ratu-ah a tir a. Chu tlangval chuan Khawzadala khua Bunghmun a tlawh hmasa a, chu khua chuan, hmar lam pa pakhat nau awi sak an hriat chu Zawlbukah an lo sa ve a. Zawngin tlangval khan a thluk a chhinchhiah a, an khaw lama an lalpa ho chuan an sa ve ta a. Tha an tihzawng tak a lo ni a, lal thian pakhat Thangkunga phei chuan a phuah thiam a, an sa duh hle a; an hla siam thar apiang chu Zawngin khaw chhunga an sak lar ber a lo ni ta a.” A sawi zelna ah Thankunga hian Zawngin tuikhur chu a han phuah a:-

Kan tuikhur hi khur tha a lo ni Puma,
Sirte ainawnpari buak ka hmu, 

He hla sa zawng zawng te chu an lam a, an vinvai ta huai huai a, an khaw Lalpa mak ti chuan a va en a, hla  a lo phuahsak leh a:-

Lalbawrhsap pa lal hmeltha a lo leng e Puma,
I vangkhua chung si-ar zat chu kan tlanglam, tiin,

Setalh ngenna a phuah leh a:

Kan lam man sialin a rel dawn e Puma,
Lallai thansei Lalbawrhsap pa Lalhmeltha,

 tia  phuah chu an lalpa chuan se chal in chu hla chu a aih sak a, zanlai ah pawh an la zai tui zual deuh deuh a niin sawi a ni a. Pu K. Zawla hian hemi kum hi 1908 March thla niin a tarlang. Lalzika hian Puma zai aih nan hian a sial leh vawk a thawh nitin a, a tawp ah phei chuan a sial neih a talh zawh tak vek avang hian a u te - Vanphunga leh Thangkama hnenah sial puichhuah tur a a dil ta hial a, anni chuan an lo pe mai a, chung an sial pek te pawh chu Puma zai ai nan a lo hmang zel a ni. Chuti tak mai a sial a talh nasa chu a unau te chuan an hrethiam lo deuh a Lalzika chuan:

Ka u Vanphung, Thangkam lo zin rawh Puma,
Sial ren lo tlangchawi a lam  e va en rawh, 

tiin hla a phuah khum a, a u Vanphunga chuan chhanglet in:

Sial ren lo nge in duh tlang ren lo Puma,
Tlang ren lo vangkhua a zau zel ang.

Tichuan Puma zai hi Vanphunga khua Changzawl ah pawh an la lut ta zel a, Vanbawng a khua an kai thlengin a sa chhunzawm ta zel a ni. Pu K. Zawla (2011:386-387) hian a lehkhabu ah hian Puma zai tichhuak tu ah hian Mizo Pastor hmasa Rev.Liangkhaia kha a nih thu hetiang hian a ziak a, “…He hla va paw chhuaktu kha an chhungin Aizawlah an pem ta a, Mission veng Pastor hmingthang tak Pastor Liangkhaia tih a lo ni ta a ni.” 

Lalhmuaka (1988:138-139) chuan a lehkhabu ‘Zoram thim ata engah’ ah chuan hetiang hian a ziak a, “Ringtute vawlet turin khawvel lal a lo thawk ta, a hmanraw hman chu PUMA ZAI a ni” tiin he hla lo chhuah dan hetiang hian a sawi a, “Tipaimuk kawnga Ratu khuaah hian mi aia hniam deuh hian a nau awihna hlaa a hman a ni, mi sak ang lo deuhin a sa thin a, chu a sak dan chu tlangval hawklak deuhhoin an sa tlanglawn ta a, tichuan a darh zau ta thuai thuai mai a ni. Thal awllen laiin (March thla 1908 khan) Zawng In lal Lalzika chuan sialin a’n ai ta phawt mai a ni! He hla sa hian tlangval zawng zawng mai, kawtlaiah an lam ta dual dual mai zuk nia le! Kawtlai pawng tha deuh leh remchang deuh hi an lamna hmun a ni thin a; chuvang chuan rei vak lovah phei chuan ‘Tlang lam zai’ tihin an thlak ta thuai reng a ni.” 

‘Mizo chanchin’ tih ziaktu Zatluanga(1996:58-59) hian a lehkhabu ziah ah hian  Puma zai ti lo in Tlanglam zai chanchin tlem a zep a, “Kum 1905 atang tawh khan tan a ni a, mautam 1911 lai vel khan a ram pumin uar vanglai tak chu a ni a. Khawtin hian favang awllen lai leh chapchar awllen lai hian zu saa inring lawkin nula leh tlangval leh pa-hote nen kawh thenawmah te a hlawpin an leng a, kawtchhuahah zu nen an inhmuak a, khua leh khua chu a hmuaktute nen an inep a, la sen duang te an bat a, thenkhatin bat lovin a vaiin an vai a, rawmawl vai an awm bawk a. Khuang nena rem zel a ni a, an lam suau suau avangin chung lai hla chu TLANGLAM ZAI an tih chhan a ni. Kut ni-vangthla leh sechhun khuangchawi tum lohvah chuan khawvel nun nawm sang berte chu a ni, mi thenkhatte chu an khur hial thin a ni. Mautam hnu kum sawm lai thlengin an ching a. Pathian thu a la darh zau hma a la ni a.” tiin. 

Hrangthiauva leh Lalchungnunga (2011:304) te lehkhabu ziah ‘Mizo Chanchin (History & Culture of the Mizo)’ tih ah hian ‘Puma zai’ leh ‘Tlanglam zai’ chungchang hi ‘Tlanglam hla’ tiin thupui ah an dah thung a, he hla/zai lo chhuah dan hetiang hian an sawi, “Tlanglam hla lo chhuah tan dan kan sawi dawn chuan Puma zai thu sawi hmasak a ngai a. Puma zai hi a lo chhuah tanna bul tak hriat a ni lo va. Mizorama an lo chin tan hun erawh chu Mingo (English) sipai lo chhuah tirh, 1890 vel laiin a ni, Vai lian kan tih mai thin Mingo sipai lo chhuakho chuan puak phur atan Haflong tlang vela Biateho an rawn hruai a. Chungho sak chu an lo hria a, a awmzia tak hre lo mah sela, a thluk atang chuan an phuah a, an lo s alar ve ta zel a ni. Aizawl vela atanga lo darh tan a ni.” An sawi zelna ah Sap sipai ho chuan Vai sipai enge maw zat an hruai a, chung vai ho Aizawl a awm te chua kel hnute an sawr thin a chutih lai chuan Mizo ten kel hnute an la sawr ngai silo a, mak an ti em em a, chu chu Biate ho hlathluk an hriat atang chuan hla thar an phuah ta a,

Lengkel hnute Vaiin sawr naw raw, puma,
Lengkeng hnute Vaiin sawr naw raw, puma e,
Ri dawm dawm ruai e ruai e. 

tih leh hla dang an phuah nual a, Puma zai tih hi a tirah chuan “Ri dawm dawm zai” tiin an sawi lar zawk mah tiin Hrangthiauva leh Lalchungnunga te hian an tarlang. Zawngin lal Lalzika te, Sihfa lal Thangkama te, Changzawl lal Vanphunga te, Ratu lal Lalhleia te hunlai a ni a, Ratu khua ah hian mi ang mang lo Thangzika chuan ‘Ri dawm dawm zai’ thlukin:

Ratu zawlbuk vutin a daih dawn lo, puma,
Ngaihi nu ting dum a zing em e, zing em e,

tih leh hla dang te a phuah a, chu chu nau awih pahin a sa thin a, a hlasak thluk chuan Ratu tlangval ho ten hladang an phuah ve ta zel a, tichuan an hla phuah ah ‘Ri dawm dawm zai’ ti tel lovin, ‘Puma zai” tih a lo ni tan ta a ni. (2011:305)

‘Mizo Kohhran Chanchin’ tih ziaktu Rev. Saiaithanga (1969:28-30) chuan hetiang hian a ziak a, “Ramtinah Kohhran thang zel hi tibahhlahtu a awm thin. Mizorama tibahlahtu langsar ber chu – Puma zai a ni. A chang thliahah Puma an tih thin avangin Puma zai an ti a….. A chhuah tan kum tak chu 1907 a ni thei e. A darh chakzia chu lazam hal ang a ni a, rang takin ram pum a fang chhuak a, chu hla tluka mi rilru khawih phur nasa leh khawih phur kim thil dang kan la hre lo a ni…In chhunga lam duh tawk lovin, mual ah te an lam za ta hut hut thin a; a hmingah pawh Tlanglam zai an ti ta zawk a. Mi a hnehzia leh a thawh dan ngaihtuahin, hmuh theih loh thawktu a awm ngei niin a lang….Chu hla khaw tinin an khukpui zual lai chuan Chanchin Tha hriltute tan a harsa hle a  ni. Ngaithlatu an hmu lo, chu hla chu sa lo tura Pathian thu han awihsan an duh lo. Rei lo deuh chu Chanchin Tha a hliah in a dal hneh hle.” 

Tribal Research Institute, Department of Art & Culture, Mizoram te lehkhabu chhhuah ‘Mizo lam thenkhatte’ tih ah chuan hetiang hian Tlanglam chanchin an ziak thung a:
“Tlanglam hi a lo chhuahna a la rei lutuk lova, Puma zai atanga rawn intan a ni. Puma zai lo chhuahdan hi sawi dan hrang hrang a awm a, chungte chu heng te hi an ni:-

1.      Ramhuai hla a ni a, ramhuai sak  an hriat atanga chin chhuah a ni.

2.       Hrangkhawlho buh tawhlin mau pumah hmeithai an mutpui a, a hnuah chuan sawi lang dawt duh si lovin “Puma ah khan maw le” an ti tei vet a, Hrangkhawlho zai chu “Puma zai” an ti ta a ni.
3.      Ratu khaw pumah  hmeithai fanu an pawl rawn a, hmeithai lungawilo chuan ‘Pumah khan’ a ti fo mai a, chung hun laia an zai chu ‘Puma zai’ an ti ta a ni.

4.       ‘Puma’ tih hi Hmar Biate tawng  ani a, ‘Pathian’ emaw ‘Lalpa’ emaw tihna a ni. Tuirial dunga Biate kuli-hovin an sak chu midangin an lo hria a, ‘puma’ zai an ti ta a ni.

5.      Ramhuai zai an lak chhawn chu Puma zai a nil ova, ‘Ulru’ zai a ni zawk.

Puma zai hi Pu Lalzika Sailo, Zawngin lalin 1908 ah a va lak chhuah tir a, sialin a ai a, Ratu tlang atangin an chawi lar a, khaw hrang hrang ah darhin sialin an ai a ‘Puma zai’ tih hi a lo reh hnuin tlang lam zai tih a lo niha tlar thuma an phuah tak atangin sial a hlawh ta lo a ni an ti.

Tlanglam chuan Zoram pum a deng chhuak a, mahse chhak leh thlang chhim leh hmarah an lam dan leh uar dan a inang ta lo va. Chutianga a danglamna hret hrette chu chhuichhuak in tlang zahkhatna, zahnihna, zahthumna, zahlina, zahngana tiin Institute of Music & Fine Arts , Aizawl chuan a then felin a dah rem  ta a ni.”

Zosap Missionary Mizo ten ‘Pu Loyd-a’ emaw ‘Zohmangaihi Pa’ ti a an sawi thin Rev. J.M Lloyd (1991:107-109) chuan Saptawnga a lehkhabu ziah ‘History of the church in Mizoram (Harvest in the hills)’ tih ah chuan Mizo te zing a Puma zai lo chhuak chu Kristian dodalna hla ti a sawiin chutih hunlai (kum 1907-1909) a an rawngbawlna a tih khaihlak thu leh Mizo Kristian tam te rinna kawngah a ti thanthu niin a sawi a ni. Tin Rev. J.M Llyod hian a lehkhabu ziah dang ‘On every high hill’ tih ah pawh Puma zai lo chhuak chu “Hnam mawl sakhaw mumal pawh neilo nun rawn intan thar lehna” tiin a sawi bawk a ni (Kipgen 1997:230).

Zosap Missionary hmasa leh Mizo ten Pu Buanga leh Sap Upa tia kan hriatlar Rev. J.H Lorrain & Rev. F.W Savidge te pawh khan Arthington Mission in the South Lushai Hills, Assam, India, Report for 1908 an siam ah chuan Puma zai lo chhuak chu an haw hle a niang “He tlangram a chanchintha hril mek tibahla tur a Setana hmanrua a ni” tiin an lo sawi a a ni (Kipgen 1997:230).

Puma zai/Tlanglam zai kha ringtu hmasaten ngatinge an do?
Mizo te zinga chanchintha rawn thlentu mingo te khan a hunlai ngaihtuah in Puma zai/tlanglam zai an do kha an mahni rilru tur ngaihtuah chuan a awm ve tho mai. An mi hmuh dan ah keini tlangmi sakhaw mumal pawh nei lo hnam hnuaihnung tak hmuh khan min hmu a, kan hnam thil leh nunphung, hla te chen in engkim mai kha an ram khawtlang (Western) lam a tihdan a nih loh chuan thil tha lo leh changkanglo ti khan zirtirna an kalpui tlat a ni. Tin, Puma zai lo chhuah hunlai kum 1908 vel bawr kha Asia, Africa leh America, Australia khawmualpui awm khawvel ram zawng zawng deuh thaw hi sap mingo ho awpbeh na hnuai (colonialism) ah an awm avangin an hnampui mingo a bikin European ni ve lem lo te chu hnam mawl leh hnuaihnung zawk niin an ngai tlat a, an thuhnuai a awm turah an dah sa ti ila kan sawisual lo khawp ang. An rawngbawl na kalpui dan ah pawh chu rilru an put chu kawng tam tak a hriat theih a  ni. Mizo zinga ringthar lo piang chhuak mekte tan Pathian fak nan Mizo irawm chhuak hla ni lo in Sap hla lehlin Mizo tawng a thu ulh tak tak lungkuai lo tak tak te kha an hman thin  a,  chung hla lehlin hote chu Mizo te tan khan rilru fan rawih khawp a sak a harsa ve viau thin in a rinawm.

Chutiang zirtirna leh kaihhruaina hnuai a lo thanglian kan Mizo rawngbawltu hmasa leh mithiam hmasa te pawh khan an mahni lo kaihruaitu ten an zirtirna ang khan ngaihdan an nei chhawm ve mai zel niin a lang a, a bikin kan Mizo ziaktu hmasa te zingah pawh Puma zai chungchang a hma lama kan tarlan ho an sawi dan atang pawh hian Sap missionary te rilru ang pu in Puma zai lo chhuak kha an hmu ‘ramhuai’ ve hle ti ila tu pawi kan sawi em lo ang chu maw? A hunlai khan khatiang zirtirna Mizo thil leh tualchhuak thil reng reng Pathian fak nan a sengluh a remloh avang in ‘khawthlang ho tarmit’ vuah in Puma zai lo chhuak kha an lo thlir ve a, ringthar tir te tan pawh ‘khawvel’ lam an kir leh mai kha an lo hlauthawng ve ni ngei tur a ni. Kan ziaktu hmasa te kha an dem awm chuang lo a, a hunlai ngaihtuah chuan an khawthlir kha pawmawm tak tur a ni tho a ni. Amaherawh chu tun hnuah thangthar tena him chin atang a thlirna tlang dang atanga kan han thlir let hian a hunlai te va tawng ve in va hrethiam ve mah suh ila Puma zai/ Tlanglam zai te kha mipui ten sa in lampui thin pawh chu lo nise chu ti em em a ‘thlarau sual’ hnathawh a puh tur atan chuan ngaih a har tawh hle thung a ni.

Puma zai/Tlanglam zai lo chhuak kha Mizo Kristian ten kan chhawr asin!
Kan sawi tawh angin Puma zai leh Tlanglam zai lo chhuak khan a hunlai a Zoram kohhran rawngbawltu te lu tihai in an rawngbawlna pawn hmasawn thei rih lo deuh thaw hial a an sawi kha ni mahse tun hnu zel a Mizo Kristiante tan erawh chuan ‘Mizo taka’ rinna kawng a bul kan tanna a ni tih hi pawmawm tak a ni zawk a ni. Puma zai/Tlanglam zai hla te kha nguntak a han zirchian hian “Lehkhabu keng vai lem chang, Chanchintha hril reng reng, Puma” tih chauh loh chu Puma zai/tlanglam zai hla chang dang 90 ah te khan Kristian sakhaw chanchin sawiselna emaw chanchintha hril va deuhsawhna lam hawi reng reng hmuh tur a awm lo a ni (Kipgen 1997:231).  

Kum 1911-1912 a mau a lo tam khan Zoram pumah chhungkaw tinin ei leh bar an lo harsa a miten zu intur an neih loh bakah an khawtlang dinhmun a chhiat em avangin han hlim a zai thei dinhmun ah an ding ta lo a, tichuan, Puma zai/Tlanglam zai pawhin chuailam a lo pan ta a ni tiin an sawi thin a ni. Puma zai lo chhuah hun kha Mizoram a harhna thlen vawi 1-na (1906) hnu a ni a, harhna thlen vawi 2-na (1913) na ah khan Mizo ten Puma zai lar vanglai a huho a zaiho leh lamho an lo chin ang deuh khan zai lai a taksa tih nghin dual dual lam an uar niin sawi a ni. Rev. Saiaithanga (1969:55) sawi dan chuan “He harhna lan chhuah dan deuh ber chu zai laia nghin dual dual leh invai suau suau a ni ber a, hmun awla va lam chhuak ta lah chu an pung deuh deuh bawk.” a ti a ni. Tin, he harhana vawi 2-na ah hian harhna changtu ten zai an kham thei lo a Biak In inkhawm leh lenkhawm na ah te an zai nasa thei hle thin in sawi a ni a, hei pawh hi thlarau lam hnathawh chu a chhan bulpui ber a ni tih a hriat theih rualin a hma lawk a a ram pum deuh thaw a Puma zai/tlanglam zai hmanga  a huho a zai leh lam an lo chin nasat tawh avang khan sakhuana lamah pawh hei hian nghawng a nei ve zel emaw ni chu a tih ve theih a ni.

Mizoram a harhna thlen vawi 3-na (1919) ah khan Mizo Kristian ni hmasa ten Pathian faknan a an hman ngai loh khuang- zu hmuna hman thin a nih avanga  an duh loh kha an hmang tan a ni a, he harhna  nghin dan ber chu lam mup mup bawk a ni a; mahse a hma aia a danglamna chu khurh lam a ni ta (Saiaithanga 1969:60).  Harhna thlen vawi 3-na lai hian an lam nasa thin viau ni tur a ni, lamna hmun awl zau tawk a awm theih loh avangin, Biak In thuthleng tukverhah an rawlh chhuak a, thut rem theih hunah an hnuk lut leh thin a ni (ibid).

He harhna thlen vawi 3-na hnua ah hian Mizo te zingah Pathian fakna hla phuah a lo lar chhuak ve ta a, hnam lunglen thei tak Mizo Kristian te rilrem zawng tak hlathu hmangin tuarna lam leh Pathian lama lunglen na hla te kan Mizo hlaphuah thiam ten an rawn phuah chhuak ta a ni. Heng hlaphuah thiam te hi Patea, Zawnghuala, Kamlala, Zasiam, Thanherha, Siamliama, Puna te leh midangte anni a, an hla phuah te hi vawiin tleng in Mizo Kristian te hian kan la sa in ka la tuipui em em a nih hi.
Harhna thlen vawi 4-na (1935) ah pawh a lo intanna chu khurh lam a ni leh a, lam ho leh a hu ho a zaikhawm hmangin he harhna pawh hi a thawk niin an sawi. He harhna ah phei hi chuan a hnu lam zel ah a huho in an awmna ta mah mah a kohhran pawhin dan leh dun te a siam thar phah ta hial zawk a ni.

Heng harhna lo thleng tawh te han thlir let a thil lo langsar deuh chu harhna a thlen reng rengin a huhoa  Pathian fak a zai leh lam in a thawk vek a ni. Mizo te hi kan Pi leh Pute hunlai ata tawh zai leh lam thin hnam ni mah ila a bikin Kristian kan nih hma phei chuan lam hi zu tlem in sek loh phei chuan an ti ngai mang lo a, mipui hma a lam paha zai phei chu harhfim kekkawk a tih mi ah an ngai ngai lo niin a rin theih. Chungte a nih avang chuan a huho a kutni vang thla a an chai emaw an zaikhawm tawh chuan zu an sem tel zel thin a ni. Mak deuh mai chu Puma zai an lo lar chhoh tak ah khan a huho a zai leh lam ngaina thin hnam Mizo te chuan zu in leh in lo pawhin a huho in an lam thin ta mup mup mai a, tin, tunhma a kutni vangthla chauh a nula leh tlangval zai a lam ho thin, an lam tur pawh inkaihchhuah chawp zel ngai thin kha chutiang ni tawh lo in Puma zai/tlanglam zai hla sa khan a duh duh an lam ta thin a ni. Chu zaikhawm leh lamho dual dual nun chuan Mizo Kristian te zinga harhna lo thleng ah pawh khan nghawng thui tak a nei ta zel a, harhna a thlen a piang in zaiho leh lamho zawng zelin hna a thawk a, Puma zai/Tlanglam zai ah khan a hunlai a kan pi leh pu te khan tunlai tawng takin ‘experience’ an lo nei tha tawh em a ni ti ila a dik ve theihna a sang khawp mai.

Mizoram a harhna thlen chungchang thu ah hi chuan a rawn thlentu chu ‘Pathian Thlarau thianglim’ a ni tih chu hethu ziaktu hian a chiang a, amaherawh chu harhna rawn thlen thin lai a mipui ten an lo dawnsawn dan hi a thlarau lam zawng ni lo a Saptawng a ‘social environment’ lam zawng a lo ngaihtuah ve chuan a Puma zai/Tlanglam zai kalphung khan nghawng nasa tak a nei ve tih erawh chu phat rual a ni lo a ni. A hunlai a mipui vantlang ten Puma zai/Tlanglam zai an lo neih thin avang khan an thlarau nun a harhna an chan tak hnua ah pawh nghawng neiin a huho a lam dual dual leh Mizo te lunglenna rilrem zawng a Pathian hla phuah chhuah te an ching chho ta zel a ni. Mizo Kristian hmasa te kha Sap hla tluk leh Saptawng atanga lehlin hla thu ulh pui pui an lunglenna phawk zo lo deuh deuh hmang chauh a hla sakpui an nih thin avang khan he Puma zai/Tlanglam zai lo chhuak hian Mizo taka Pathian hla phuahna kawngah pawh ngaihtuahna thar a rawn neih tir ve niin a hmuh theih a ni.

Kristian chanchintha Zoram a a lo thlen tirh lai a Puma zai lo chhuak leh Tlanglam zai an ching chhuak kha history lam a kan zir thin kum zabi 14-17 inkar lai vel a India ram a Hindu sakhaw betu zing a sakhaw siamthat na tur a Bhakti movement lo chhuak nen khan in anna lai riau a nei a ni. Bhakti movement avang khan an sakhaw lehkhabu Sanskrit chauh a ziak ni thin chu tualchhung tawng mil in an rawn sawi darh ta a, sakhaw lam thu leh hla dang te pawh Sanskrit chauh ni tawh lo in tualchhung tawng in an ziak in an hril darh ta zel a ni. Chutiang ang deuh bawk chuan Puma zai/Tlanglam zai kan tih te pawh khan sakhaw siamthat na lamah chuan thawh nei ve lo mahse Mizo mipui te ti rilru ah erawh chuan mahni hnam tawng leh nunphung mila Pathian hla sak leh chawimawi theihna turin hun a rawn her chhuah pui thung a ni. Hun rei tak Mizo irawm chhuak hmanga thu leh hla kan neih tawh loh hnu a Puma zai/Tlanglam zai a lo chhuak a, Mizo te zingah mahni hnam nunphung mila thu leh hla lama lunglenna thar a rawn piang chhuak a, chu chuan ringthar te zingah pawh nghawng nasa tak rawn nei zelin Pathian thu lamah pawh sap missionary ten thu leh hla an zirtir bak Mizo irawmchhuak leh nunphung mil hla thar te kan lo neih theih phah ta zel a ni. Puma zai/Tlanglam zai avangin Mizo te zingah hnam nungphung a harhtharna a rawn awm a, chu chu a saptawng in ‘cultural revival’ tiin a sawi theih awm e, chumi hnam nungphung a harhtharna awm avang chuan Pathian thu lamah pawh Mizo culture mil zawngin thu leh hla kan kalpui chho tal zel tih hi kan thuziah tlangkawmna a ni e.

Lehkhabu rawn te (References) :
Hrangthiauva, Chungnunga, Lal. 2011. Mizo Chanchin. Aizawl: C.Chhuanvawra.
Kipgen, Mangkhosat. 1997. Christianity and Mizo Culture. Aizawl: Mizo Theological Conference.
Lalhmuaka. 1988. Zoram Thim Ata Engah. Aizawl: Synod Publication Board.
Lalthangliana, B. 2001. India, Burma & Bangladesh- a Mizo Chanchin. Aizawl: Remkungi.
Liangkhaia (Rev.). 1976. Mizo Chanchin. Aizawl: Mizo Academy of Letters.
Lloyd, J.M. (Rev.). 1991. History of The Church in Mizoram (Harvest in the Hills). Aizawl: Synod Publication Board.
Mizo Lam Thenkhatte. 2010. Aizawl, Mizoram: Tribal Research Institute, Department of Art & Culture.
Saiaithanga (Rev.). 1969. Mizo Kohhran Chanchin. Aizawl: Mizo Theological Literature Committee.
Zatluanga. 1996. Mizo Chanchin. Aizawl, Mizoram: Directorate of Art & Culture.
Zawla, K. 2011. Mizo Pi Pute leh An Thlahte Chanchin.Aizawl: Lalnipuii.

[This article is formerly published in 'Virthlileng, Volume.5 2013' (Hyderabad Mizo Association's Annual Magazine) pp.72-80]

Mizo Kristian hla leh a tobul (Mizo gospel song behind the story)

Tunhma deuh a Pathian fakna (Gospel song) hla lar thin C.Luri'n  a pa Pastor Saikhuma (Seventh Day Adventist) phuah a sak "Olive thing hnuai ah a tawngtai" tih hla hi a tobul nen belhchian i han tum dawn teh ang. He hla tobul kan sawi tur hi  Mizo Seventh Day Adventist Pastor P.L Biakchhawna'n a sermon sawina a  he hla phuahtu Pastor Saikhuma'n a hrilh dan a sawi kan sawi chhawng dawn a ni ber a. Amah Pu Biakchhawna sawi hmangin Pastor Saikhuma hian a hla phuah tam tak te  hi Pu Biakchhawna hi Mizo tawng thiam a hriat avangin endik pui turin a sawm fo thin a ni awm e.

Tumkhat chu Pu  Biakchhawna thuhril haw hi Pu Saikhuma chuan lo ko in, "Biakchhawn, lo kal rawh hla thar ka phuah a sin, i zir ang, ka zirpui ang che" tiin.  Chumi tum chuan Pu Biakchhawna'n "Enge i hla chu?" tia a han zawh chuan Pastor Saikhuma chuan tihian a chhang a "Ih maw, Biakchhawn, hman zan chu mumang ka nei a, ka lukham pawh ka mittuiin a lo bual huh vek a, chu ka mumang ah chuan Isua Krista kraws hliam tuar thi hnuang ka lo hmu a. 'Lalpa, i dam lai a kraws i awm lai khan i bulah lo awm ve ni ila bal tin khat khat tui ka rawn chawi ang a, i tuihal ka rawn tih reh ang' te ka lo ti a. I thlan hruk fai saktur che an awm lo te kha aw i bulah lo awm ila chuan ka rawmawl hian ka rawn hru ngei ngei ang te ka lo ti vel a. Ti hian min chhang a: Saikhum, ka kut leh ka lu, ka nak a hliam zawng zawng hi nangma sual vang ni, i sualna hian min chhun na asin, ka taksa a na awm hi i mi hliam vek ka ni tiin. Tichuan  ka mumang ah vek chuan ka rilru chu a lo na ta lutuk a, Isua Krista kha keima lo sawisak hlum a ni tih ka han hmuh khan ka lo tap nasa lutuk a. Biakkungi'n (a nupui) entizia nge ni? tiin min sawi harh a, ka harh hnu chuan ka mittui chuan ka lukham a lo tihuh vek tawh tih ka hre thei ta chauh a, tichuan ka han thanharh hnu chuan hla ka phuah ta a :

'Chhandamtu chung a thilthleng zawng kha,
Thinlung keh a a lungngaih na te,
A kut, ke, nak, lu, hliam tir tu chu,
Keimah ka ni! aw! ka va sual em!'
  tiin ka tap ta a ni" tiin.

He hla mawi leh ropui tak hi a tir a kan sawi ang khian a phuahtu fanu C.Luri'n thiam leh mawi em em in a sa a, he hla hi "My Father's song" album a mi niin kum 1987 a tihchhuah a ni. Misual.com ah RDAC chuan C.Luri album recording an tih dan vel hetiang hian a comment a "Lynn Studio, a hun laia Burma, Rangoon a Studio thra berah, A hun lai leh tun thleng pawh a Burma a Bass guitar thiam bera ngaih “Po Kaler (Karen mi, Christian)”, Gutar leh music arrangemant a duai lo tak Ko Wynn (Burmese-Chinese, Seventh-Day Adventist kohhran mi, Tunah Singapore a awm)” in Lead guitar leh Keyboard a tum a. Trumpet, clerinet, Saxophone thiam ber “Saw Apolo (Karen mi, Christian) in hneh takin a tum sak bawka, Drummer kha Lawma Chhakchhuak a ni a, music an hneh mai mai in ngaihthlak a nuam hle a sin."

He hla ngaihthla duh tan youtube  ka channel a mi audio format a ka dah chu a hnuai ah hian tarlang ila:

Mizo zaithiam te zing a chuaithei lo C.Luri hlasak "Olive thing hnuai ah" tih hla thu (lyrics) lo hre ve duh kan awm takin hei le:

Olive thinghnuai ah a tawngtai a
Phuahtu: Pastor C.Saikhuma
Satu: C.Luri

Ka chhandamtun min tawngtai sak a,
Lungngai a rum in thinlung keh in;
A thlan thisen in a luang zawi zawih,
Min dilsak na chu ava hlu em.

Olive thing hnuai ah a tawngtai a,
Ka sualna chu a chungah nghat in;
Ka pa he no hi min laksawn rawh,
Mahse i thu ni zawk se tiin.


A zirtirten an muthilh san a,
A chhang eitu doral ah chang in;
Hmelma hual vel in an man ta maw?
Hlinglukhum rapthlak an khum tir a.

Chhandamtu chung a thilthleng zawng kha,
Thinlung keh a a lungngaih na te,
A kut, ke, nak, lu, hliam tir tu chu,
Keimah ka ni! aw! ka va sual em!

Lalpa inchhir in ka rawn pan che,
Aw ka sualna min ngaidam ang che;
Ka thinlung sual hi min silfai la,
Nang hmangaihtu ah min siam ang che


He Pathain fakna hla phuahtu hla phuah chhan a tobul kan han tarlan tak hi hetiang lam ngaihven ten engemaw ti tal a, an lo tangkaipui theih nan tiin mi sawi ka hriat ka rawn sawi chhawng ve ta tawp mai a nih ber hi. Hei ai a chiang leh dik zawk hria kan awm a nih pawn comment lamah rawn sawifiah chhunzawm ve mai turin mi tupawh ka sawm vek a che u.  Tin, a tawp nan he hla hi Good Friday dawn zan "Venpui zan" emaw "Isua man tir a awm zan" a sap tawng a 'Maundy Thursday" zan a ngaihthlak hian a inhmeh bik thin in ka hria a ni.

Mizo te chanchin a lanna tlangdang atangin



(This article is written in my mother tongue i.e Mizo language also known as Mizo tawng, it's about the history of Mizo written with the perspective of James C. Scott's book 'The art of not being governed')
Buh hmun - Agriculture Jhumming (Swiddening) site in Mizoram, India (Zomia)

- Lalzarzoa, 
Department of History,
 University of Hyderabad
Mizo chanchin (History) sawi apiang in kan pi leh pu te kha Chhinlung puk atanga lo chhuak in khawchhak atangin khawthlang lam pan a rawn pem thla zel an nih thu hi kan hriatdan tlanglawn ber leh lehkhabu lam a ziaktute pawh in an ziah dan a ni. Kan hriatdan tlangpui berah chuan kan pi leh pute khan khawchhak lam ram hla tak atangin khawtlang an rawn pan zel a, an kalkawng ah ram leh hmun hrang hrang te rawn paltlangin a chang chuan hnamdang te nen a indo leh a changa khawsak ho te pawh an nei thin ni a sawi a ni. Hei hi kan Mizo historian te pawm dan tlangpui pawh a ni mek a ni. 
Kan pi leh pute kha engvanga thlang rawn tla nge an nih a, ram hausa leh hmun rem zawk kalsan a tlangram chhengchhe zawk leh eizawnna pawh din harsatna hmun hla zawk rawn pan thla zel an nih chhhan hi thlirna tlangdang atang in thlir ho kan tum dawn a ni. He ngaihdan hi tunhnai lawk a Yale University a Professor pakhat James C.Scott chuan lehkhabu “The art of not being governed” tih ziak in Southeast Asia a tlangram a cheng hnam hrang hrang te (an zavai a khaikhawm nan a ‘Zomia’ tih hming lem a vuah tak) te chanchin zir chiangin, heng hnam tlem zawk te hian an bul vel a hnam lian zawk te bel lova an lak atanga tlan hrang a mahni pual a khawsak an rel zawk na chhan chu an mahni a awm a rorelna pumhlum (full sovereignty) neih an duh vang zawk a ni tiin a sawi a. Chu thlirna thar a rawn siam chhuah chuan khawvel hmun hrang hrang a zirna lam a mithiam te zing ah pawh nasa takin ngaihdan thar a rawn pe a, mithiam te zing ah inhnialna (debate) pawh a tih tam phah hle a ni. He thuziak pawh hi Prof.James Scott thlirna tarmit hawh in kan Mizo pi leh pu te chanchin (history) awmsa atangin thiam tawkin a lanna tlangdang atangin kan chhui ve dawn a ni.
Chhaktiang kawl rawn atangin:
Mizo pi leh pu ten thlang an rawn tlakna kawng ah hian hmun hrang hrang pal tlangin hnam hrang hrang an rawn hrawn thla ni a sawi thin a ni. K.S.Latourette (The Chinese-Their History and Culture, New York,1947) in a ziah dan chuan China atanga hnam hrang hrang te an pemdarh na chhan chu khatih hun khan China ram a Emperor hmasaber Shih Huang Ti (246-210 B.C) khan a lalram tihngheh nan a bul vel a lalram tenau ho leh khawpui hrang a lal tenau ho te kha a ban vek a, ram rorelna chu hmunkhat atanga rorelna kenkawh (centralized administrative system) tuma hma a lak vang a ni tiin a sawi. Heng hnam hrang hrang in China lalram an pem chhuah san nasat lai hian Mizo pi leh pute pawh kha an tel ve niin chhuitu (historians) tam tak chuan an ngai a ni. Mizo te hi historian te an chhui dan chuan China ram an chhuahsan hnu in Burma ram rawn thleng thla in kum 1 AD intan tirh bawr lai vel khan Chindwin luipui phai an thleng a, hetah hian hun enge maw chen an khawsa a, chuta tangin khawthlang lam pan zelin Kawlphai (Kabaw Valley) ah an lut thla ta zel a ni. Heta an awm laiin hian B.Lalthangliana ziak dan chuan Burma mi Kawl ho nen pawh an in chenpawlh nasa ni a ngaih a ni a, an hnen atang hian loneih dan te pawh an zir chhuak niin a ngai hial a ni.
Kawlphai ah hun engemaw chen an chen hnu in Mizo ten Bungpui  awmna ti a kan sawi thin hmun  Khampat an in suan leh a ni. Mizo ziaktu hmasa K.Zawla chuan Khampat a an awm lai hian tam nasa tak a tla a, an mahni awptu Lal a lo fello bawk nen he hmun hi 1170.A.D vel khan an chhuahsan leh niin a sawi. B.Lalthangliana erawh chuan an mahni aia hnam chak zawk ten an rawn run vanga insawn chhuak niin a ngai an pem chhuah hun pawh 1200.A.D hmalam niin a ring thung a ni. Khampat atang chuan Mizo pi leh pu te chuan Chin Hills ah awmhmun an rawn khuar thla leh a. 1250-1400 A.D bawr velin Thantlang leh Run lui bawr vel ah an khawsa a, chuta tangin 1450-1700 A.D ah chuan Lentlang leh Tiau ah thlang an rawn tla tawh a ni. Heta an awm laiin hnam hrang hrang te pawh khaw hran neiin an in din tan a, heng hun lai hi Mizo hnathlak te an mahni hnam ang zel a an awm hran tan tir lai bawr vel niin sawi a ni thin. Tichuan hnam bil te te an khawsak chhoh tak ah chuan Mizo hnathlak te chu thlang an tlak pawh a in khuangrual lo ta nuai a, Dr.Sangkima chhui dan chuan Sailo lal hnuai a awm Lusei te khan Tiau lui rawn kan in kum zabi 17 A.D leh kum zabi 19 A.D inkar ah tuna Mizoram kan tih ah hian an rawt lut ta a ni.
Phairuam a len reng mai zawng:
Pi leh pu ten thlang an rawn tlak na kawng kan sawi tak ah hian a changin luipui phai ruam ah khawsak an rel a, a changin tlangram chhengchhe zawk ah an pemsan leh a. Ngun taka thlir in Mizo khawtlang nun inrelbawlna mumal tak (Lal bik neih leh sakhua an biak dan ah te)  an neih tan hun lai vel hi pawh phairuam (valley state) kalsan a tlangram a an awmlai ( a bik in Lentlang vel a an awmlai) hun a ni zawk in a ngaih theih hial a ni. Kan pi leh pute khan phairuam a tui leh leitha zawk hmun a an chen lai khan ei leh bar tur te thawhchhuah a awlsam zawk awm si a, engatinge an in benbelh zawk mai loh le? Phairuam ah chuan midang thuhnuai ah kunin an mahni aia hnam chak zawk te rorelna hnuai ah an awm a, mahniin rorelna zalenna an neih loh vang a ni tih hi a chhanna langsar tak chu a ni.
Phairuam a an chenpui hnamdang an mahni thunun tu te khan an thawhchhuah atangin chhiah an laksak chang te a awm fo lo thei awm si lo a, a chang leh sal ang thawthang te pawh in an chhawr chang te pawh a awm ngei ang. Indo leh inrun a awm changin apiang in ral do turin an duh reng vang ni lo in an mahni awptute khan an rawih luih chang pawh a tam khawp in a rinawm a ni. Tlangram a awm aiin chuan Phairuam ah chuan ei leh bar thawhchhuah pawh a awlsam zawk in a rin theih a, mahse mi thunuai a kun reng bik ai chuan ei leh bar thawhchhuah chungchang ah pawh kum tam daih tur khawl theih lohna hmun tlangram pan kha an tan chuan zalenna an hmuhna a nih tlat avangin tih makmawh a ni ve tho si a ni.
Phairuam ah chuan mimir in eizawnna atan leilet (wet rice cultivation) ang chi hmunnghet awmsa ah leitha leh tui awlsamna hmun ah hna an thawk kumtluan thin a ni. Lal chak leh intodelh nih an duh avangin mipui te hnen ah an thawchhuah atangin chhiah khawn leh hna in thawh luih tir chang a awm fo thin a, heng thupek te hi an zawm lo anih chuan hremna na tak an chung ah an mahni awptu te hian an lek fo thin in a rinawm a ni.
Pi leh pu ten thlang an rawn tlak hun lai hi hnam hrang hrang indo leh inrun thin hun lai a nih avangin Lal chuan an lalram venghim turin mihring thachakna (man power) an mamawh nasat hun lai tak a ni bawk. Chumi avang chuan an mipui te kha an pembo mai a hlauhawm avangin an tan a ei leh bar thawhchhuahna hmun nghet ngaihtuahsak kha an tih makmawh a ni a,kum tin a lo neina sawn ai chuan lo nghet an neih chuan lal tan pawh a mipui te thunun a awlsam phah lehzual a ni. Mipui ten lo nghet an neih chuan kum tin a lalram chhung a an buh leh bal thar chhuah tur zat te lo chhut lawk theih a ni a, Lal tan chuan a lalram sawhngheh nan leh ram venhimnan kawng a hma a lak nan nasa takin a pui dawn avangin lo nghet mipui ten an neih nan tuikawng te siam sakin thlai chi te a ngaihtuah sak thin bawk a ni. Amaherawh chu mi avang chuan lal tan an buh leh bal thar chhuah atanga chhiahkhawn erawh tih makmawh a ni ve ta thung a ni.
Kan pi leh pute chanchin ah hian han chhui kir ta ila, Chindwin luipui phairuam a awm lai te, Kawlphai (Kabaw) an awm lai te leh Khampat a awm lai hun te, hnam lian zawk te rorelna hnuai ah an kun thin avang khan kan sawi lai mek lal rorelna ang hi an hrawn nasa ve hle in a rin theih a ni.
Zalenna zawngin Tlangram ah:
Kum tin a lo neihna insawn thin kan pi leh pu te khan tlangram lo neih (shifting cultivation) hi an duh reng vang zawkin an lo kalpui a ni thei angem le? He ngaihdan hi James Scott chuan tun hma a Southeast Asia a hnam tenau zawk te khan tlangram lo neih an thlan zawk chhan kha an mahni duhthlanna (political choice) a ti hial a ni. Tlangram lo neih chu phairuam a leilet nen a khaikhin chuan a thar pawh a hlawk lo zawk a, mahse, a hmangtu mipui te tan chuan an mahni awptu hnam chak zawk te lak atanga an invenna tha tak a ni thung a ni. Phairuam a lo nghet angin tlangram ah chuan kumtin a hmun ngai ah lo a neih ve theih loh avangin an lo neih na hmun ah an pem kual reng  a ngai a, a thar chhuah zat tur pawh mumal a chhut lawk theih a nih ve loh avangin chhiahkhawn na atan a rem lem lo. Kum tin a insawn a ngaih thin avang in buh leh bal pawh kum khat tla thar chhuah mai a tawk a, nakin hun atan a lo khawl khawm a remchang ve loh avangin an bul vel a  hnam chak zawk te tan pawh tlangram lo neitute va run fo kha a hlawk lem lo a ni. Pi leh pute khan tlangram lo neih chu hnam chak zawk ten an rawn run theih na tur lak a an in venna atan an tih makmawh zawk a ni.
Hnam chakzawk indo leh inrun thin te  kara khawsa an nih avang khan tlangram lo neih ah pawh thlai chin dan thleng a fimkhur a ngai thin in a rinawm a, thlai thar rang leh hmin hma chi te an ching uar thin in a rinawm a ni. Tin, thlai kung nei chi lam ai chuan lei lam a zung nei chi leh leichhung a thar chi (bal, pangbal, kawlbahra etc.) te  an ching uar zawkin rin a ni. Thlai zung leh bulbal nei chi an chin chhan pakhat ah chuan hnam chak zawk ten rawn runin an buh thar te, ranvulh te leh hmanrua te rawn khawm mahse leichhung a awm thlai te chu hmuh mai an awlsam loh avang in chutiang a inrun a lo thleng a nih pawh in ei tur an lo khawl ruk ve na tha tak a ni. Thlai zung leh bulbal nei chi te hi a thar hnu ah pawh sawngbawl nasat em em ngai lova eitur a chan mai theih anih avangin pi leh pute pawh khan thlang an rawn tlakna kawng ah khan an ching uar thin in a rinawm.
Savun lehkha ui in a ei daih:
Mizo pi leh pute chauh ni lo Southeast Asia a hnam hrang hrang te pawh hian tunhma pi leh put e hun a ziak leh chhiar an neih thin thu leh chu an ziak leh chhiar thiamna chu an hloh thu sawi tur a tam khawp mai. Akha hnam chuan lawi vun a siam lehkhabu an nei thin a, mahse an riltamin chu chu an ei a, ziak leh chhiar an hloh phah niin an sawi a,  Wa hnam te chuan an bawngvun lehkha an neih thu leh an riltamin an ei a, chuta tang chuan ziak leh chhiar an hloh tak thu an sawi bawk. Karen ho pawh in tiang hian an sawi ve bawk, Unau mipa pathum Karen, Burman leh Han ho te hnen ah savun lehkha pek an ni a, Burman leh Han ho te chuan uluktakin an vawng tha a, Karen pa chuan chu savun lehkha chu lo lu ah a hnuchhiah a, a hlo thlawh hlanin ransa in a lo ei daih niin an sawi thung. Laos ram a Khmu (Lamlet) hnam te chuan tiang hian an sawi thung, Khmu hnam khaw pasarih a awm te chuan an bul hnai awm Tai hnam ho dodal nan tlang pakhat ah hnathawk turin an kal khawm a, chuta an thutiam chu lawi vunah ziakin tlang chhip ah chuan an phum a, mahse a hnu ah chu savun thuziak an phum chu miin lai chhuak in an ru bo ta a. Chumi an ruk bo ni atang chuan ziak leh chhiar an theihnghilh a, chu mai bakah chumi hnu chuan Tai hnam hovin min awpbet ta a ni tiin an sawi bawk. Pi leh pu te hun ah hetiang a savun lehkha tihbo thu hi sawi tur a tam hle, tun tum ah hian sawi vek sen pawh a ni lo a, kan Mizo pi leh pute savun lehkha pawh kha sumhmun a an dah chu ui in a lo ei ta niin sawi a ni.
Tun hnu a thangthar zawk ten ziak leh chhiar kan lo thiam hnu hian kan pi leh pu ten savun lehkha ui an lo ei tir ta mai kha kan dem viau mai thei e. Mahse, thlirna tlang dang atang chuan an tan khan savun lehkha (ziak leh chhiar) kha an mamawh ber a ni lem lo a ni. Ziak leh chhiar thiam chu hnam lian zawk mahni a lalram hran nei te tan a thil tul a ngaih a ni mah a, an tan chuan sipai hming chhinchhiah nan te, chhiahkhawn zat chhinchhiah nan te, lal thupek emaw dan leh thupek chhuah nan te, mipui zat chhinchhiah nan te leh thildang a khua leh tui te awmpkhawm nan thil tul tak a ni. Nimahsela tlangram pilril tak a cheng hnam tlem te leh mawlmang zawk a khawsa kan pi leh pu te tan kha chuan ziak leh chhiar an nei lem loh pawh khan an nunphung a khawihdang lam chuang em em lo a ni. An thlen chin leilung leh ram mil zel a khawsak rel chawp mai thin kan pi leh pute tan khan savun lehkha lo kawl ve reng kha an tan a hman tangkai na a awm lem lo a ni ang e.
Savun lehkhaziak an lo ti bo kha thlirna tlang dang atang chuan an tana in venhimna leh khasawk rel nan a thil tih awm tak a ni ve tho a ni. Suangtuahna in chhui kir ta ila, ziak leh chhiar te lo neiin engkim ziakin lo kawl tha thlip thlep ni ta se, an mahni lo awp thin tu hnam chak zawk te khan tlangram a an pem bo ta te kha rawn chhui chhuakin, hei chumi lai chuan kan thunuai ah in awm thin tih in ziak vek alawm a ti te pawn an rawn hruai let leh fo thin mai thei a ni. Tin, hnam hmasawn hmasa zawk te inrelbawl dan atanga chhutin  ziak leh chhiar hi lo nei ni tase kan pi leh pu te nun a zonunmawi kan tih tam tak te kha hmuhtur a awm tlem phah ve mai thei  a ni. Engkim ziak a vawn that a nih chuan an mahni zingah intluk tlanna an tih te pawh kha a awm tlem phah hial zawk ve mai thei a ni. Intluktlang tak leh lungrual taka chen ho an duh avang khan kan pi leh pu te khan engmah ziak a hnuchhiah duh lovin, an thlen chin mil tawk ang zelin an khawtlang  nu kha an kalpui zawk a ni thei angem? tih hi thlirna tarmit dang vuah chung a ngaihdan dang awm ve thei tak a ni. Claude Levi-Strauss chuan tiang deuh hian a lo sawi a “Ziak leh chhiar  neih hi hmunkhat atang chauhva rorelna kal pui tum tan chuan thil tih makmawh a ni a, ruahman lawkna awmsa hnuai a rorelna kalpui dan tur  rawn tarlang in  khawpui leh lalram in awpna kalpui an duh dan te, khawtlang nun awmdan tur te a rawn tarlang a… chu chuan mimal tin te tan inthliar hranna a rawn siam chhuak a,  thenkhat  dinhmun sang ah a dah a, thenkhat dinhmun hniam ah awm tir a, mihring tih hmasawn tumna lam aiin in awpbeh tumna hmanrua a ang zawk a ni” tiin.
A chung a kan thuziak tam zawk te hi chumi kha mi chu a ni ngei e tih fiahna turin zirchianna neih a ni lo na chungin Prof.James C.Scott ngaihdan hawhin Mizo pi leh pute chanchin thenkhat  chungchang a thlirna tlang dang atanga thlir chung a ziah a ni. Pi leh pute chanchin kan lo hriat tawh thin sa sawi dalna lam ni a ni lo a, zirna (academic) chhung atanga ngaihdan dang awm thei hmang a sawi zau na ang ah a ngaih theih awm e. Kan pi leh pute khan mani a ro hran in rel duhin khawchhak atangin zalenna kawng an rawn zawng a, chu zalenna an zawnna ah chuan midang thunuai a awm ai chuan tlangram chhengchhe zawk leh pilril zawk a khawsak pawh pawisa lovin vawiin a an thlah kal zel nang leh kei atan hian tuna kan ram Mizoram hi an lo chuangchhuak ta a ni.
[He thuziak hi Hyderabad Mizo Association magazine VIRTHLILENG (Silver Jubilee Issue 2011) ah tihchhuah tawh a ni.]

Telangana state thar lo pian chhuah dan

(This post is written in Mizo language and its about the history and formation of Telangana state)


TELANGANA ZINKAWNG
- Lalzarzoa
Research Scholar,
Department of History, 
University of Hyderabad

Kum tam tak India ram pum a TV leh chanchinbu a thuthar luah tam em em tu India chhim lam ram Andhra Pradesh chhung a awm ‘Telangana’ hi engtia lo irh chhuak nge a nih a, state thar a siam anih theihna tur pan a zinkawng thui tak  alo zawh tawh te chu i han chhui let dawn teh ang:

Telangana awmzia leh an hmanlai chanchin:
‘Telangana’ tih thumal hi a lo chhuahna bul tak a sawi theih loh a, Hindu sakhaw thawnthu a ‘Trilinga’ tih atanga lo chhuak ni a rin a ni a, chu chu Trilinga Desa ti a sawi thin a ni a, a awmzia chu “Linga pathum te awmna ram” tihna a ni. Hindu Pathian Shiva kha India chhim Andhra Pradesh hmarlam a tlang pathum - Kaleshwaram, Srisailam leh Draksharama ah te India hmar lam atangin a vak thla ni a rin a ni, chung tlang pathum huam chhung ah chuan he Telangana ram hi a awm a ni. Telangana mipui te hi Telegu tawng hmang an ni a, History a kan zir thin Mauryan empire (lalram) a tlukchhiat hnu kum 230 BCE - 220 CE ah khan Satavahana dynasty(lalram) lo ding in tuna Telangana ram hi an awp  thin a ni. Satavahana ho hnu ah hian lalram lian tak pathum Kakatiya Dynasaty (1083 to 1323 AD), Qutub Sahi Dynasty (1518-1687 AD) leh Nizam of Hyderabad (1687-1948 AD) hnuaiah ah te India independent hma zawng khan an awm thin a ni.

Telangana mipui te lungawiloh intanna:
Hyderabad Nizam rorelna hnuai a Telangana mipui te an awm laiin kum 1946-1951 chhung khan ramneitu Feudal lords(Jagirdars) leh Nizam lal lakah kuthnathawktu te lungawi lo in helna an chawk chhuak a  ‘Telangana Rebellion’ ti a sawi thin a ni . Nizam lalram Hyderabad state chu India sorkar in laktum in sipai chakna nen a bei a, chu chu ‘Operation Polo’ ti a sawi a ni a, 17 September 1948 khan Hyderabad state chu India union hnuai ah rin luh a ni ve ta a ni. Hemi rual hian Telangana rebellion pawh chu a tawp ve ta nghal a ni.  

India sorkar hnuai ah Hyderabad state rinluh a ni:
British in India an awp lai leh India in zalenna a hmuh tantirh lai thleng khan Telegu tawng khat hmang mipui te hi rorelna pakhat hnuai ah an awm ngai lo a. District 22 ah thendarh anni a, district 9 te chu Hyderabad Nizam lal hnuai ah an awm a, district 12 te chu khatih laia Madras Presidency hnuaiah an awm a, tin district 1 chu  French Sorkar awp Yanam hnuaiah an awm thin a ni. Kan sawi tawh angin 1948 ah Hyderabad state chu India sorkar hnuai ah a tluk luh tak avangin 26 January 1950 ah Hyderabad state Chief Minister hmasaber atan khatih laia civil servant hnathawk lai M. K. Vellodi chu India sorkar in a ruat a. Kum 1952 ah sorkar in inthlan a buatsaih a Dr. Burgula Ramakrishna Rao chu Chief Minister atan thlan tlin a ni ta a ni. Heng Chief Minister hmasa pahnih te hi Madras leh Bombay Presidency a sorkar hnathawk ten nen an thawk tlang thin a, chu chu Telangana mipui ten ngaitheilo in state pawn lam mi te chu thawn haw an ngiat a, chu chu ‘Mulki agitation’ tih a ni a (Mulki tih chu Tualchhung mi tihna ani awm e) Hyderabad state chu tualchhung mi te ngeiin an enkawl tur a ni tiin nasa takin tan an khawh ta a ni.  Telangana tualchhung mi nilo ten chanvo an neih phalloh na Mulki dan an ngiat mek lai  kum 1953 ah khan Potti Sri Ramulu chuan chawnghei a sorkar karin Telegu tawng hmang ve tho te chenna tupuikam hnaih Northern Circars leh Rayalaseema a chengte pual in Madras Presidency atanga Andhra state thar siam a Kurnool chu state capital dah ngiatin a bei ve mek bawk a ni.

Andhra Pradesh state thar a piang ta:
Kum 1953 December thla ah khan British awpna hnuai indang thar India sorkar chuan state ramri te siam fel turin States Reorganisation Commission (SRC) a din a. He commission hian Telegu tawng khat hmang Telangana leh Andhra mite chu tawng khat hmang mah nise state pakhat hnuai a dahkhawm nghal ngawt lovin Telangana mite chu state hrang neiin awm hrih phawt se, chutah mipui aiawh thlan chhuah hmun thum a then hmun hnih ten Andhra mite ten inzawm an duh chuan inzawmkhawm dan tur ngaihtuah nise tiin thu an dah a. Telegu tawng hmang ve tho Andhra mite hi eizawnna kawng ah pawh an hausa zawk a, zirna sikul tha zawk hnuai thanglian annih avangin Telangana mite hian tluk dawn a an inhriat loh avangin heng hunlai atang daih tawh hian state pakhat hnuai awmkhawm an duh lem lo a ni. Telangana mipui te chenna Hyderabad state leh Andhra state te hruaitu te chuan Prime Minister Jawaharlal Nehru hmalakna in Telegu tawng khat hmang tlang annih avangin state khat a awmkhawm dan tur thuthlung ‘Gentlemen’s Agreement’ an tih chu 20 February 1956 ah an siam a, he an inremna thuthung ah hian Telangana mipuite hmasawnna tur leh sorkar hna ah duhsak bik an dawnna tur te ruahman tel a ni. Tichuan an inremna ang chuan 1 November 1956 ah Andhra Pradesh (A.P) state thar chu a lo piang ta a ni.

Telangana mipui te lung a awi tak tak thei chuang lo:
Andhra Pradesh state a awm hnu kum 12 ah pawh Telangana mipui te chuan state an inchhunkhawm dawn a an thuthlung lo ziah tawh (Gentlemen’s agreement) kha tihlawhtlin a nih tak loh avang leh Andhra miten dinhmun tha zawk an chan tam tak zel ah chuan lungawihlohna an rawn thar thawh leh tan a. 1969 kum tir ah phei chuan Telangana mipui ten sorkar in an enkawl danah lungawilohna lantirin hmun thenkhat ah phei chuan  tharum thawh na hial an tleng ta a. 12 April 1969 ah Prime Minister (PM) hmalakna in Telangana leh Andhra hruaituten inremna na zawngin inbiakna an nei leh a, PM hian rawtna point riat(8) a rawn duang chhuak nghe nghe a. PM rawtna chu Telangana hruaitu te hian hnawl in hemi kum vek ah hian Telangana Praja Samithi party an din ta a ni. Telangana mipui te lungawilo chuan Mulki dan thar rawn duang chhuakin Hyderabad khawpui a kum 15 awm tawh  te chauh chu tualchhung mi ang a ngaih anni ang a, chung mi te pual chuan sorkar hnaruak hauhsak an phut bawk a ni. Mulki dan chu Supreme Court in 1972 kum tawp lam a pawmpui tak avangin Jai Andhra Movement a lo chhuak ve leh ta a,  anni ho hian Coastal Andhra leh Rayalaseema mite tan state hran siam an phut ve leh a ni.

Tichuan 21 September 1973 ah Telangana leh Andhra mite inkar a inhriatthiamlohna awm rem nan leh nakin zela inlakhran duhna awm thei vennan India sorkar laipuiin  Six-Point Formula a rawng duang chhuak leh a, hemi hmang hian  inremna an nei leh thei ta a ni. Kum 1985 ah Telangana sorkar hnathawk ten chu Six-Point formula chu sorkar in a kalpui dik loh avangin lungawilohna an tharthawh leh a, mahse sorkar lamin an lungawilohna tihlawhtlin nan order thar a siam chhuak leh ta a ni.

Kum 1997 ah Bharatiya Janata Party (BJP) Andhra Pradesh unit ten Telangana state thar siam ngiat in resolution an passed a, kum 2001 ah  Kalvakuntla Chandrashekar Rao (KCR) chuan Telangana Rashtra Samithi (TRS) party dinin an party hian Telangana state siam bak thupui (agenda) dang annei lo a ni. TRS party te hi vawiin thleng a Telangana state siam anih theih nan a hmala nasa ber te anni chho ta a ni. BJP kaihhruai NDA ten sorkar laipui a sorkarna an chan lai 2001 ah khan Congress Working Committee chuan Telangana state siam turin sorkar an kar a, mahse an ngenna hi khatih laia union home minister L.K. Advani chuan a hnawl sak a ni. Amaherawhchu, 2004 a Lok Sabha leh Assembly inthlanpui neih a nih khan L.K Advani vek hian BJP leh  a thawhpui NDA te chuan Telangana state siam chu an agenda ah an telh thu a tlangau pui leh ta tho a ni.  TRS party lam pawh in Telangana state siam thuai a nih beiseiin Congress party kaihhruai tangrual sorkar UPA-I chu an zawm ve ta a, mahse an beisei anga UPA sorkarin Telangana state siamna tur a hma a lak tak loh avangin 2006 ah UPA an tlawpna chu an hnukdawk leh ta a ni.
Kum 2009 ah Andhra Pradesh assembly neih anih dawn avangin rorellai Congress sorkar chuan Telangana state siam an dodal loh thu an sawi chhuak ve leh ta a, he mi kum a assembly inthlan campaign na ah pawh party tin deuh thaw in Telangana state siam chu an thlawp thu an tlangau pui a ni. He inthlan ah hian Telangana puala din TRS party chuan beisei aiin vote an hmu chhe leh si a an dinna bial 45 atangin bial 10 ah chauh an tlin phak avang leh Lok sabha seat 2 chauh an hum theih avangin mi tam zawk ngaihdan ah chuan Telangana boruak vanglai in chuai lam  a pan tan ta niin an ngai hman hial reng a ni.

Chhura a awm ta lo e:
Kum 2009 ah Congress party in hnehna changing YSR  Rajasekhara Reddy chu a vawi hnihna atan Chief Minister(C.M) ah lakluh leh a ni a, a ni hi Andhra Pradesh thendarh duhlo tu leh hruaitu chak tak a nih avangin C.M a nih vawi khatna chhung pawh khan chuti lutuk in Telangana boruak hian awmzia a nei thei em em thin lo a ni. 2009 September thla ah vanduaithlak takin C.M nilai YSR  Rajasekhara Reddy chu helicopter chesual ah a boral ta thut a, A.P congress hruaitute C.M post inchuh a nasa taka an buai lai leh inlungrual lo tak a awmlai mek chuan  TRS Party te chuan remchang ah la in Telangana boruak an rawn thar thawh leh ta a ni. TRS President K. Chandrashekar Rao chuan 29 November 2009 ah thih tlenga chawnghei huamin Telangana state siam a rawn ngiat leh ta a, zirlai leh mipui ten an thlawp tha em em a ni. Sorkar laipui pawh in TRS hotupa chawnghei chu an en liam mai mai thei ta bik lo a 9 December 2009 ah khatih lai a Union Home Minister P. Chidambaram chuan Telangana state siamna tur chu hmalak tan a ni ang tiin  a puang ta a ni.

Sorkar laipui thutlukna avang hian Andhra leh Rayalseema huam chhung a mipui te chuan buaina an rawn chawk chhuak ve leh ta zel a. Sorkar laipui chuan Telangana state siam  a nih tak tak hma in Andhra Pradesh state kal zel dan tur chu zir chian a rawtna tha zawk lakkhawm hmasak phawt tha in a hria a, tichuan 3 February 2010 khan mi panga thlang chhuakin ‘Srikrishna committee on Telangana’(SKC) a din ta a, he commission hian 30 December 2010 khan Home Ministry of India ah an report chu a theh lut ta a ni. 

Telangana mipui te nghahleh ber SKC report thehlut a nih hnu pawh a sorkar laipuiin Telangana state siam na tur lam hawi reng reng a hma a lak chhunzawm tak chuan loh avangin TRS leh Telangana JAC te bul tumin 2011-2013 chhung khan bandh, kawngzawh, buaina a chhuak a nasa thei hle a ni. Hyderabad khawpui ah a bik takin Osmania University campus phei chu Telangana buaina hmunpui ti a sawi theih hial khawpin zirlai ten tan a la a ni. Tin, Telangana state siam thuai ngiat hian mi tam tak an intihlum phah tawh mai bakah buaina a chhuah ngun em avangin state chhung a sumdawnna leh mipuite eibar dapna pawn a tuar nasa tawh hle a ni. State sorkar tan pawh a luhai thlak hial khawp a tualchhung boruak a awm tak avang leh rorellai congress party MLA leh M.P te banna an thehluh tak hial avangin a tawi zawngin sawi ila sorkar laipui a sorkarna chelhmek Congress leh an thawhpui UPA-II a party hrang hrang ten ngun taka an ngaihtuah hnuah Andhra Pradesh atanga Telangana state thar siam chu an rem ti ta a ni. Hemi hnu hian Congress party thuneitu sang Congress Working Committee (CWC) chuan thutkhawm nei leh in 30.7.2013 zan dar 7 pm khan Congress party General Secretary leh Andhra Pradesh state Congress in-charge ni bawk Digvijaya Singh chuan kum 50 chuang Telangana mipui ten an lo sual tawh Telangana state thar siam rem tih a nih thu leh Hyderabad khawpui chu kum 10 chhung state pahnih (Andhra Pradesh leh Telangana) ten an intawm hrih tur thu Delhi a thuthar lakhawmtute hma ah a puang ta a ni.

Telangana state thar hi India rama state 29-na tur niin Andhra Pradesh a district 10-Hyderabad, Adilabad, Khammam, Karimnagar, Mahbubnagar, Medak, Nalgonda, Nizamabad, Rangareddy leh Warangal te  Telangana ah an bet dawn a ni.  Telangana huam chhung ah hian mipui 3.5 crore awmin  Lok Sabha seat 17 leh  Assembly seat 119 an nei thei dawn a ni.  2013 december khan Andhra Pradesh State Assembly chuan Telangana state thar siamna tur bill hi an lo hnawl tawh a, mahse state thar siam tur hian Assembly pawmpuina kher a ngaih lem loh avangin Union Cabinet in an pawmpui hnuah , Parliament in hnih – Lok sabha leh Rajya sabha te pharh a ni a, Lok Sabha ah hian 18.2.2014 ah pawm niin, Rajya Sabha ah 20.2.2014 ah pawm a ni leh ta a ni. India President pawmpuina te a kaltlang phawt a la ngai a, Telangana state thar pianni tur chu Gazette ah rawn tih chhuah a la ni ang. Telangana state thar siamna tur Parliament - Lok Sabha a ngaihtuah a nih tuk 19.2.2014 khan Andhra Pradesh Chief Minister nilai N.Kiran Kumar Reddy chuan an state thendarh a duh loh entirnan banna a thehlut ve bawk a ni.

 (He thuziak hi kum 2013 khan Zalen leh The Aizawl Post chanchinbu ah te tarlan tawh a ni a, tuna mi hi tlem siam that leh belh a ni thung)

Mizo love story: Biahthu hril a rem ta silo

Zirtawpni tlai a ni a, Kimtei leh a thiannu Puitei te chu YMA Section sumtuak nan sangha zuar in an hnatlang ve a. An sangha zawrh chu an rin aiin hralh a kallo a, an laklawh deuh tak avang chuan an thian dun chuan mipa ho rualin chhungte rual a zanriah ei hman lo ta sa sa tin vengthlang lam ah zuar chhunzawm turin an chhuk ve ta zel a. Vengthlang kawn lai ah chuan khawpui lam atanga lo haw Sumo service ah chuan zin haw thenkhat in bungrua an lo hlang thla mek a. Kimtei chuan tute nge maw lo haw ti a a hawi zawk chuan sumo chung atanga driver in zin bag a rawn hlan thlak lo ban mek chu a hnung lam atang pawn Zosanga a ni tih a hai lo chiang kher mai. Zosanga te college exam zo khawpui lam atang a a rawn haw chu va biak duh hle mahse an sangha zawrh an laklawh em avangin be ta lo chuan rilru hmin lo ru deuh in a thiante rual chuan kawn sir a step ah chuan a chhuk ve ta zawk a.
Zosanga erawh chuan a zin thawmhnaw vel buaipui ata langin Kimtei te sangha zuar chu a lo hmu ve der silo a. A mah lo hmuaktu anau te nen chuan an in lam pan chuan a in ak phei ta hnak hnak a. Thingtlang khua a awm tih tak ah in chhung an thleng phei chu electric current/power supply alo awm bawk silo a, zin haw e tilo chuan boruak a ti pik mup hian a hria a. Current a awm bawk silo a, a zin chau deuh bawk nen  zanriah pawh eilo a mut mai te a duh ut ut hman a. A chhungte chuan inbualfai hmasa turin an tir a, a inbual hlan chuan a pa in an petromax khawnvartui hmang chi chu a lo chhi eng hlauh mai a, a naute ho chuan a thil hawn chu petromax engah chuan an lo bawr laih bawk a. Tichuan a zin chau nen an thenawmte inah reilote a va kal zawk tih loh chu hma takah a mu ta daih a.

Zingkhua a lo var a, a dan ngai te in an khua a haw tuk hi chuan an kawmchhak atangin zing boruak tha hip pahin darkar chanve vel zet an khua leh a vel te ngawi rengin a han thlir kual vel a. Zin haw tuk te ani bawk a tiin chhun lamah chuan tuikhur ah tuichawi pahin thawmhnaw suk tur tlem nen thenawm naupang a chhawnchhaih thin ho te nen an kal ta dial a. Tuikhur ah chuan insu an lo awm ve nual a, insu zingah chuan a Kimtei pawh a rin loh deuhin a va hmu hlawl a.

Zosanga leh Kimtei te hi an naupan lai Middle School atang tawh a Sikul khat a kal tlang thin an ni a. High School an zawh dawn meuh chuan a hma a inkawm ho em em ngailo ni mahse an innel tawh hle a. Matric an pass a an khaw mipui ten an din Higher Secondary School ah an lut tlang ta zel a. Class 11 ah chuan an subject combination a in an loh avangin an in kawm tam lem lo a. Mahse Class 12 ah chuan an sikul in economic zirtirtu an neih tak loah chuan economic subject la thin ho pawh subject dang an la ta hlawm a, chumi anih avang chuan Zosanga leh Kimtei te pawh subject khat la tlang in tunhma ai zawngin an inkawm tam phah ta a.

Tumkhat  chu Green Mizoram Day denchhenin an Sikul chuan thingphun tur Environment & Forest Department lam atangin an dawng a. An sikul compound chhungah chuan zirlai naupang leh zirtirtute chuan thingphun hnatlang an nei a. An thingphun na hmun chu awih tlan deuh a ni a, fur lai ani nen lei anem in a nal duh khawp mai a. Mipa ho chuan thingphunna tur an lai khuar a hmeichhe lamin thingphun tur chu leitha nen an lo vil bawk a. Zosanga leh Kimtei pawh pawl khat ah an awm avangin nuam an ti hle a. Nidang zawng zawng aiin an inbiak tam phah a. Zosanga ten thingphunna tur lei an laih khuar lai mek chuan Kimtei chuan thingtiak phun tur an awmna chhak lama an dahkhawm chu han la turin a kal a. A rawn chhuk lam chuan thingtiak karah chuan pangang rawn vak chhuak tiam tiam a hmu thut chu, pangngang hlau mi a lo ni nen "awi ka nu" tih pahin a thingtiak ken chu a paih thuai a, a dinna lei a lo nal deuh nen a rawn tawlhthlu zui bawk a, tumloh deuhin thlang lama a tawlhthla chuan Zosanga bulah tak mai a zuk ding chawt a. A pangang hlau la reh lo nen engmah ngaihtuah hman ni hek lo "ka hlau lutuk" tih pahin Zosanga chu a pawm ta chawt ringawt mai a ni. An bul vel a an thiante chuan chu chu lo hmu fuh in an fiam chhunzawm laih laih a. Chawhnu lamah phei chuan "nangni in in man tawh bawk a, phun dun law law rawh u" tiin an va pawh tha duh lo der vel a. An pahnih chuan chumi ni chuan boruak an ti zangkhai ta phian a.

Class 12 result chu a lo chhuak a, Zosanga chu a pass zingah a tel ve a, Kimtei erawh subject pakhat ah a failed avangin compartment exam a hmabak ta a. A chhungten compartment exam ai chuan tiin an beihnawn tir leh a. Zosanga erawh khawpui lamah College kal chhunzawm in hostel ah ava awmbo ta daih a. Kimtei chu lehkha lam a ti thei vaklo nen class 12 a pass hnu pawh chuan khawpui lamah college kal chhunzawm lovin an khua a PHC Damdawiin ah receptionist hna Muster roll in a thawk chhunzawm ta daih a. Zosanga te nen a sikul an kalho lai a, an thiante pawn anni pahnih hi an in ngaizawng nge mawni aw ti a an lo rinhlelh leh an dem fiam tawn reng ni thin kha inhmuh ni an nei thei dun ta meuh lo. Zosanga college chawlh hmang a khua a rawn haw chang erawh chuan Kimtei te Inah a khat tawkin a leng ve reng a, YMA leh khawtlang thil chhiat ni that ni velah pawh an an inzui ve fo thin a ni.

Chutiang a inkawm nel nasa tawh leh an thiantha zual te phei chuan Zosanga lo haw chang pawh a zan lam a Kimtei te in a len loh chuan a kim lo zawk e an tih hial kha anni a. Zosanga'n 2nd Year B.A zir kumin an khuaah Land Revenue Department in Survey of Mizoram hnuai ah land survey an rawn nei a, ram leh inhmun zawng zawng sorkar in a chhinchhiah vek a. Zosanga  te hian an khawdai lawk a Belrawh mual an tih bul ah huan tha deuh mai an nei a, an ri te chu Kimtei Pi te an ni thung a. Kimtei Pi thih hnu in Kimtei pute an Kimtei Nu chu ballhla huan tur tiin a sahthlak ve a, a sahthlak lam tak chu Zosanga te huan lam a ni nghe nghe. Chumi tum a Land Revenue department in ram an teh chuan Zosanga Pa leh Kimtei pa te ramri chungchang ah an inhnial nasa mai a, ramri an siam fel theih loh avangin an khaw VCP leh YMA hruaitu te thleng in palai hna an thawh a tul ta hial a ni. Hemi thil thleng avang hian Zosanga chhungte leh Kimtei chhungte chu an inmillo chho ta hle.

An huan ramri chungchang a an chhungten boruak tha lo an neih chu Kimtei pawn hreawm a ti hle a, khawpui lama awm Zosanga pawh a va hrilh thuai a. Anni pahnih chuan thalai rilru an la put avangin an chhungte thinur so sang viau mahse an inngainatna leh inkawmngaihna erawh a danglam phah chuang in an ring lem lo a. Mahse, Zosanga Pa khawpui zin chuan Zosanga chu an ramri chanchin zawng zawng a hrilh bakah khua a lo haw hunah pawh Kimtei te inah chuang kai tam lo se a duhthu thlengin a sawi a. Chutia ramri chungchang an intih fel theih loh tak rengah chuan Kimtei chhungte pawn tawngkam eng eng e maw an nei ta zauh zauh a, Kimtei chuan a ruk tak chuan hreawma ti thei em em a ni. Tumkhat phei chu kawhar in ah thlannghah niin pa ho kawtkai an ti ti na ah Zosanga Pa leh Kimtei Putea ramri chungchang ah bawk an inhnial thar leh a, insual ngam khawp a an inhnial avangin chhungkaw inhmuhsitna lam tawngkam te an sawi chhuak hial a ni awm e. Chumi hnu atang phei chuan a hma ai mahin an boruak a rit ta zual a ni.

An chhungte boruak chhe hle mahse Zosanga 2nd Year B.A exam zo an khua a haw chuan Kimtei te in ah a leng chhunzawm tho a. Amaherawh chu a hma ang erawh chuan nuam ta zan lo deuh a, an chhungkaw pahnih boruak that loh vang chuan inkawm vel pawh an ti zo niin a lang. Tum dang a exam chawlh a hmang ai chuan a leng zing ta lutuk bik lo a. Kimtei nen a an awmdun erawh chuan chutiang lam boruak sawi chu an duh lo ve ve a, hrereng chungin an haider lui dun tlat thin a ni. Chawlh a zo a, Zosanga pawh khawpui lamah college kal chhunzawm turin a kal leh mai a. Kimtei nen pawh a khat tawkin chanchin an in hrilh chhunzawm zel a, an chhungte inhuat tak vang erawh chuan an boruak erawh a ruk tak chuan a rip chho ta zel. Chutiang boruak lawmawmlo tak kar a an awm tak zel ah chuan Kimtei chhungte chuan court ah an ramri fello chu kalpui an tum ta hial a. Kimtei chuan court hial an kai chuan Zosanga te chhungkua nen an inhmelmak na a hma aia a nasat lehzual dawn a hlauhthawn lutuk avangin a chhungte chu ti lo turin a huaisenna zawng zawng nen a ngen ve ta hial a. Chumi tum chuan Kimtei nu leh pa chuan Kimtei chu an zilhna viau aniang a rukin tap tap thin mahse Zosanga chu zawi zawi a a bansan mai loh chuan a tan a hreawm mai mai zawk dawn niin a hre ta hial reng a ni.

Zosanga pawn Kimtei a hma ai zawng a reh tak avang leh zirlai lam a buai chhoh tak ve zel avangin tunhma ang em em in ngaihzawng lamah rilru a pe chhunzawm ta vak bik lo a. A rilru chhungril tak chuan Kimtei ngaihven chu a tul a ti a, mahse an chhungkaw pahnih te boruak a ngaihtuah in amah Kimtei pawh a reh ta riau bawk si nen zirlai lam chauh ngaihtuah a tum ve ta a. Ngaihtha lo deuh si ngaihtha lo ngam tak tak bawk silo, then dawn a rilru chhungril ah la thawk tu natak awm bawk si karah B.A 3rd Year chu a exam zo ve ta mai a. Nidang chu nise a haw tur pawh Kimtei a hrilh lawk leh vek ngei ang. Mahse, tun tum erawh chuan Kimtei pa ten court lamah thubuai an lo thehluh hnulawk a ni bawk a Kimtei pawh a haw tur thu engmah a hrilh duh ta bik lo a ni.

Chumi tum a haw chu a nia Kimtei te sangha zuar in an hmuh kha. A haw tuk a tuikhur a an inhmu pawh kha tumdang ai chuan sawitur an hre tlem a, midang insu an lo awm ve bawk si a chung ho an chanchin zawng zawng hriatsak tute bulah chuan duh ang zawng han sawi thui viau pawh a ngam awm bik chuang lo, thukhuh deuh in inhmuh hun tur te chu an rel dun ve ta tho a. An chhungkaw boruak inepna a san tak em avang in Zosanga pawn zan a Kimtei te in a len chu thil tih chi ber ah angai ta lo a, kha chen inhmulova lo awmdun tawh inthlakhlelh a nat dawn teh reng nen a zan lamah pawh leng turin an insawm ngam dun ta lo a ni. A zin haw tuk zan a Zosanga te chhung inkhawm na ah Zosanga Pa in hun a hmang a, an chhungkaw chanchin leh Kimtei pa ten court hial thleng a ramri chungchang an bei chu hriatthiam har a tih thu te a sawi. Zosanga pawh fa u ber a nih avangin rilru puitling tak a an thil tawn mek chu hmachhawn turin a hrilh a. Amah Zosanga pa Kohhran lama tan lam tina mitak a lo ni bawk si, Kimtei te nen an kohhran a lo hrang bawk si, Zosanga tana hriatthiam theih tur ni awm takin, nupui pasal chungchang ah pawh a fate chuan Kohhran hrang a mi chu neilo se a duhthusam anih thu te hial a sawi chhuak a. Chumi zan chuan Zosanga rilru a kal thui hle, Pa te berin chutiang an sawi si chuan mipa takin rilru siam thar angai dawn a nih hmelin a hria a.

Zosanga rawn haw hnu chawlhkar khat a liam hnu chuan thawhlehni zan a ni a, thla a eng em mai a. Chumi zan chuan an khua ah electrict current a thim a, thla eng chu a lang chiang zual sauh emaw tih mai tur a ni a. Zosanga chuan thla eng lawm pahin tiin thenawm in vel ah leng turin a chhuak a. Dawr ah kuhva a lei zawk laiin electric current pawh chu a rawn awm ta a, Kimtei thiannu Puitei kha hmanhmawh deuhin dawr kawt ah chuan a rawn vei vut  vut a, Zosanga chuan a lo be vat a. Puitei chu Kimtei te in atangin Zosanga a rawn zawng hi alo ani a. Kimtei nu leh pa vengthlang lamah damlo kan turin an leng daih a, a nau te pahnih lah an thenawm te inah TV an en daih bawk si avangin Kimtei leh Zosanga tan inhmuhna remchang a rawn dap pui hi a lo ni a. Puitei'n a hrilh angin Zosanga chuan a mah lo nghak rengtu Kimtei te inah chuan a tlan phei ta thuai a. Chhungte dipdal tu tur tumah awmbawk silo leh reitak mumal taka inhmu dun tawh lo chu an hlim thar dun leh kher mai.

Zosanga chuan sana a bih vang vang a Kimtei nu leh pa lo haw hun tur hriat ni bawk silo a, hlim viau e tilo chuan an thla a muang zan lo deuh a ni. Tichuan Zosanga rawtna angin a chhungte awmloh hlan chuan pawn lam hmun fianrial a inkawm zawk turin an chhuak dun ta a. Kimtei chuan zan ah leh nghal hmeichhia in hmun fianrial a tlangval a zui chu a a rilru chhungril tak chuan a inthiamlo mai bakah a zahthlak a ti ve tho a, mahse, an boruak tawnin inhmuhna hun tha pawh a siam sak theih tak siloah chuan remchang an hmuh theih chhun chu a hnar phal bik silo a. Kimtei te in atanga hla vaklo tlang bawk te Pu Ngaiha khawthlir tlang ah tih hmun chu an pan dun ta a. An kalkawng ah chuan thla a eng tha si a, miin an hmu ang tih an hlauh deuh avangin Kimtei phei chuan shawl in a lu a khuh bem a. Venghmawr in pakhat an kal pel mek lai chuan Radio ah AIR Aizawl station atanga hlathlan an lo zai tir mek a. Chu hla chu engdang nilo in hranghlui zaithiam CFL Hmingthanga hlasak inchhawn chi  'Chhuahtlang hmunhlui' tih ngei mai kha a lo la ni zui:

Hmeichhia:
Chun leh zua run in chhungah,
Biahthu hril a rem silo;
Zantian chhawrthla eng hnuaiah,
Duhten aw ka lo nghak che.


Mipa:
Aw ka di nang ngaih vang hian,
I liamna lamtluang chhuiin;
Hmangaih ber ka tawng ta che,
Chhawrthlapui eng hnuai ah.


Thunawn:

Aw ka di i tello chuan e,
Chhuni leh zankhua ka hmang liam thei silo;
Kan chhuahtlang hmunhlui lamtluang ngei ah hian e,
Thenloh biahthu di hril dun leh ang aw...


Pu Ngaiha khawthlir tlang an thleng a, YMA Golden Jubilee lungphun sir a thutna an siam ah chuan thinlung hmunkhat pu in an thu dun a. Chutia thla eng hnuai a tudang mah ngai lova an awmdun lai chuan zawi sap hian Zosanga chuan "Kimte, nichin a radio a CFL-a hlasak  kha ka lo ngaithla liam mai mai thin a, mahse, kan tan a lo phuah niawm tak aniin ka hria" a ti a. Kimtei chuan Zosanga hnenah chuan "A ni khawp mai, hla phuahtu te hian midang te dinhmun hrethiam tak chungin hla an phuah thin an ti reng a ni, keini pawhnih pawh hi ti hian hun tha tak kan nei a, mahse, kan hmalam hunah engtin nge kan awm zel dawn kan hre silo a, kan chhungte lah tunhma ai zawngin an in mil bawk si lo, kan boruak tawn hi a hrehawm emai, zanin bak hi hetiang anga hun thawl a inhmuh theihna hun kan lo nei ta lo a nih pawhin, he hmun hi a tu ve ve pawhin kan tlawh leh apiangin in hriat chhuahah kan ti dawnnia" a ti a.....Zan a tlai deuh tak avangin haw zai an rel ta a. 

Zosanga pawh an exam result a lo chhuak a, a pass avangin a pa in phai lamah M.A zir chhunzawm turin a dah ta a. Kimtei pawh khawhar takin a awm thin a, a hna ngai kha a la thawk ve ta zel a, office chawlhni a thingphurhna hun a neih chuan Zosanga nena an kal dunna tlangah khan thing a va phur thin a, Zosang a hrechhuak vawng vawng thin a ni. Ramri buai avanga an inkhinna pawh court lamin chhungkaw pahnih te chu an ko ve ve ta a, chutiang anih avang chuan Zosanga chhungte leh Kimtei chhungte chuan boruak an nei lianin, in biakthat tak tak an nei thei tawh lo a ni.

Zosanga chu nipui chawlh hmangin an khuaah chuan a rawn haw a, mahse, Kimtei te nen an chhungkaw boruak a chhiat tak em avangin tun tum an khua a haw hian vawi khat mah a tlawh ta lo a ni. Kimtei tak pawhin an boruak chhia avang chuan Zosanga nen a inkawm reng chu a theih tawh dawn lo niin a ngai a, a theih ang angin rilru thar put a tum chho ve ta a. Zosanga pawh a zirna chhunzawm turin rei loteah a kal leh ta mai bawk a. Tunah chuan Zosanga leh Kimtei chu in be ngai silo, rilru a in hrereng tho siin an awm a, an inkar erawh sawi thiam a har ta hle.

Hun leh kum te a ral zel a, Zosanga chu M.A a zir zawh chuan Civil service coaching kal a duh avangin an khuah pawh chuan rawn haw ta lo in, Delhi lamah a chhuk ta daih a. Kimtei chu an khuaa Rural Bank a Manager a rawn awm chuan a rawn rim ve thin a, Zosanga lah beisei dan tur han thiam chi a ni rih tawh bawk si lo, chupa lah chuan zantin mai a birh tlut tlut a, a chhungte lah chuan an be tha em em mai bawk si a, rilru put dan tur hriatthiam a har a ti a, a inlengpa pawh a mawi tawk erawh chuan a lo kawm ve ta zel a. Thingtlang khua tih takah mikhual in Kimtei a rim thin tih chu Zosanga thiante zawng zawng pawh chuan an lo hre ve ta vek a, Zosanga pawh chuan a thiante atang chuan a lo ral hriat ve a. Competitive exam hmachhawn tur a nih bawk avangin rilru a hlauthawng tak si chuan, zirlai lamah hun pek a ngai bawk si a, ngaihzawng lam chu ngaihtuah rih lo law law ang tiin a rilru a siam ta a.

UPSC Prelims exam an zo a, Zosanga pawh an khuaah a rawn haw a, a thiante leh chhungkat te tawngkam atanga Kimtei'n inleng a nei thin tih a hriat avangin an khuaa haw pawh chuan Kimte chu beisei ngam chi ni tawh lo in a hria a, a len ngam tawh loh bakah, a ruka inhmuh leh ang chi pawh kha a ngaihven ta miah lo a ni. Chutiang ni chung si chuan, a thiante leh chhungte hriat loh hian Kimtei te vengah chuan chhuanlam eng enge maw siamin lenna tur a zawng fo a, a rilru tak chuan khawilaiah emaw Kimtei chu hmu hlauh ila a ti rilru fo thin a ni. Tumkhat phei chu Kimte in zawn a thlen laiin an kawtah chuan a inleng thin pa te nen chuan tlailam nilum an lo ai lai a va hmu fuh a, an rawn hmu ve ang tih a hlauh avangin kawng lehlamah a peng ta daih hial a. Chutiang reng reng chuan la in hrereng ru si, in be pawp duh taw silo in an awm dun a, an karah inrilhlelhna mai bakah beisei ngam tur nia in hre tawn tawh silo in an hun an hmang chho ta zel a ni.

Zosanga chu UPSC prelims result a lo chhuak a, a in ziak tling a, mahse mains exam ah a tlang zo ta lo a, chumi kum chuan MPSC in MCS exam an buatsaih dawn avangin MCS exam pawh beih chhoh a duh avangin an khuaah pawh awm lo in khawpui lamah bawk inluah in a inbuatsaih chho ta a. Hemi kum tawp lamah hian Kimtei chuan a inleng pa chu pasalah a nei ta a. Zosanga chu a rilru a na a, mahse, an chhungkaw pahnih boruak avangin Kimtei'n pasal a nei law law chu a tha zawk in a hre deuh bawk a, rilru na si, mahse, ui ngam chiah si lo, thlah phal si lo, thlah lo thei bawk si lo angin a rilru chu a awm a, a exam tur in buatsaih pawh chawlhkar hnih vel chu engmah a tih theih loh phah hial a ni.

Zosanga chu MPSC exam a zawh hnu chuan an khuaah chuan a haw a, chumi tum a haw chuan a lawm, a thinlung in a la duh, mahse chhungkaw in hmuh thiam loh avanga a thlah tak, Kimtei pasal nei ta a ui zia leh hrehawm a tih zia a tak a va tawn tak ni. Kimtei pasal nei ta chu a ui a ni satliah lo a, amah leh amah pawh a in ngei a, tiang taka ui leh tur si chuan engkim huamin tinge hma a lak mai loh tih te thlengin a inngaihtuah a, a sawt tawh bawk si lo a. A nun khua  har vawng vawng a, a thiante a kawm pawhin a nun chu chhungrilah a khua  a har a, an khua te chu a ruak ta huai hian a hria a, tihngaihna a hre tawh bawk si lo.A chang leh Kimte te pawh chu a dem a, chutiang teh thuta pasal a nei duh ang tih a lo ring lo te chu Kimtei a lo hrechiang tawk tak tak lo ni te in a in hria a.

Chutiang a mite hriat pui lem loa khawhar tak a hun a hman lai chuan nikhat chu an khaw dai velah chuan a vak kual a, hman a zana Kimtei nen an kalna 'Pu Ngaiha khawthlir tlang' ah khan a va thleng a, a tlang mual leh lam chiahah chuan tleirawl rual khat hian mobile phone in hla an lo zai tir a, chumi tum tak chuan CFL Hmingthanga hla bawk chu an lo zai tir leh kher a, an hla lo ngaihthlak mek chu "L.D Hmeltha" tih hla a ni a. Kimtei nen an thut dun tawhna hmunah chuan a thu a, zothlifim a rawn thaw heuh heuh a, Zosanga tan chuan hawina lam apiang chuan a lung a ti leng emawni tih mai tur hian a awm a, ral leh lama tleirawl ho hla ngaihthlak chu thliin a rawn chhem fuh a:

Kan runah nuthai chan min tiam a,
Kan silh leh fen ang fen min tiam a;
Lianchhung-a leng ka phu loh val i tawn vang a,
Suihlung min hersan hi tuar a har na ka ti.

Hmangaihna chhingmit del vang em ni?
An hai lo lengzawng ten kan nunhlui;
Kan hlimthla a suihlung kan ruallai ka thlir in,
Ka tuarzo dawn nem maw luah loh L.D hmeltha.


Chu hla a ngaihthla zet zawng, Zosanga chuan nunhlui a ngaihtuah chhuak a, chakna leh hlimna reng a nei lo a, Kimtei'n he hmuna kal leh zawk zawkin in hriatchhuah lehah tih a lo sawi te chu a a hriatchhuah leh meuh chuan khua a tlai zo vek tawh a, engmah tih theih a awm tawh lo tih rawn nemnghet tu mai a ni ta si a, khu a rawn tlai a, ral leh lama tleirawl ho pawh an haw ta hlawm a, Zosanga erawh chuan in lama haw pawh a chak lo a, tlaini tla tur mawi em em chu lungleng em emin a thlir a, a rilruah chuan "Biahthu hril a rem ta si lo" tih chu a rawn ri nawn tluk tluk a........."Hei hi maw hringnun hi lo ni ta?" tiin amah leh a mah chu a inzawt a, Kimtei thuchah "in hriat chhuah" tih pawh chu enge awmzia awm tawh chuang, in hriat chhuah chu rilru natna mai mai a ni si a, in hriat chhuah loh theih a ni bawk si lo a........ Zosanga chuan duh tak tak te nei tur chuan "huaisen" a lo ngai a nih hi tiin rilru a siam ta, mahse, a duh tak tak chuan mual a liam san tawh si a!
---------------
A video/audio ngaithla duh tan hetah hian a en theih e:
- Mizo thawnthu - Mizo love story - Mizo novellete -

HRINGNUN ZIRLAI: HMEICHHE PAKHAT SA SEMCHHUAHNA HMUNA THAWK CHU

Ni khat chu hmeichhe pakhat sa semchhuahna hmuna thawk hi, a hna thawh tur a thawh zawh hnu chuan sa dahthatna/dahvawhna pindanah chuan va e...