Thursday, January 29, 2015

Pum zai/Tlanglam zai leh Mizoram-a harhna inlaichin dan

(This article is written in Mizo language and it is about the Mizo folk song "Puma zai" or "Tlanglam zai" that erupted when Christian missionaries starting their evangelistic mission in the then Lushai Hills i.e. present Mizoram state in India, that the folk songs were strongly opposed by the European missionaries and newly proselyted Lusei or Mizo natives. In this article those story and origin of the folk song "Puma zai" or "Tlanglam zai" was re-investigated with the modern wider perspective that it had tremendous impact on the newly composed Mizo Christian songs and to the local believers. Further, its impact on the social environment for the upcoming Christian revivals (Harhna thlen) amongst the Mizo Christians in the 20th Century were also elaborated.)
- Lalzarzoa
Research Scholar, 
Department of History
University of Hyderabad



Mizo ten Kristian sakhua kan hmelhriat hnu deuh lawk tih ah Zoram pum tuam chhuak thei zai dan chithar – Puma zai a lo chhuak, a hun lai leh tun hnu thleng pawh a Mizo te chanchin sawi anih apiang a khawtlang nun sawidanglamtu te zing a hun pawimawh tak pakhat a ni.  Puma zai hi a hnulam chuan Tlanglam zai ti te pawn sawi a ni thin a, he zai dan thar lo piang chhuak hian kan hnam tan thu leh hla a harhtharna/intuaitharlehna nasa tak a rawn thlen a, a lar chhoh vanglai hun hi sap missionary ten Mizoram a Pathian thu min rawn hrilh tantirh lam leh chanchintha harhna thlen vawi 1-na hnulam kha niin an sawi. Chutianga Mizo Kristian ten harhna kan chan tan tirh lai leh a hnu lawk a Puma zai/Tlanglam zai lo chhuak chu Kristian sakhaw thlirna tarmit atanga chuan mit ti mim thei tak tur pawh a ni a, mahse thlirna dang atang thlir chuan kan hnam tan hian thil tha a rawn rawn herchhuah pui ve tho bawk a ni. Chung ngaihdan inkalh tak pahnih te chu ziaktu hmasa ten an lo ziah tawh na eng atangte in chhui zawn kan tum dawn a ni.

Ziaktu te lo chhui tawh dan leh a chanchin an sawidan tlangpui:
Puma zai hi a lo chhuah dan leh a lo chhuah hun sawi dan hrang hlek hlek a awm a, kan Mizo ziaktu thenkhat ten an sawi dan hrang hrang te chu:

L. Keivom, “Puma Zai hi kum 1830-1850 vela Biateho thlang tlain Vairengtea an awm laiin an phuah tan a, ‘Puma’ tih hi Biate tawng a ni a ‘Pathian’ tih na a ni (B.Lalthangliana 2001:573)
Rev. Liangkhaia (1976:136) chuan a lehkhabu ‘Mizo chanchin’ ah hetiang hian Puma zai chanchin hi a sawi a,  “Kum 1908-ah hian thim thiltihtheihna ropui tak a lo lang ve ta, “Puma zai” an ti a. Ratu-ah Malhleia khaw mi â deuh hian nau awih nan ahmang a, mi sak loh ang tak hian a sa thin a. Chu chu tlangval hawklakin an sa tlanglawn a, a darh zau duh hle mai a. Kum 1908 March lamah chuan Lalzika, Zawngin khaw lal chuan sialin chu hla chu a ai ta a, mipui an hlim ta em em mai a, nula tlangval zawng zawng mai hi khawlaiah an lam ta dual dual mai a; chuta chinah chuan khaw tinin sial te, ran lu kimtein an ai ta zel mai a, Mizo ram hi a chil chhuak ta a. Miin an hlimpui nasat em avangin Kristianho chuan Setana thlarau hnathawh niin an ring a, tun thleng(1946) hian Mizo ram Pathian thu awi loho hla ber a la ni a, “hnam hla,” tih ber tur a ni ta.” 

Rev.  Liangkhaia (1976:137) hian Puma zai/tlanglam zai lar vanglai a kum 1910 Mizoram a Pathian thu hril a hard an hetiang hian a sawi chhunzawm a, “He tih lai te hian, “Tlanglam zai,” kha a chak em em mai a, Pathian thu sawi pawh a har hih hle mai. “Tlanglam” tih takah a rualpui hian khawlaiah an lam thin a, zu rui hlek lo pawhin an lam ngam theuh mai a ni. Thlarau engemaw chuan a hmang ve a ni ang e, tih a awl hle reng a ni. Thenkhat chuan, “Setana thlarau” an ti mai reng a, miin an hlu nasa em em a ni.”

‘Mizo Pi Pute leh an thlahte chanchin’ tih ziaktu K. Zawla (2011:385) chuan hetiang hian a sawi a, “Kum 1871-a Lalburha’n sipai silai 13 a laksak lachhuak tura Manding sap Edgera lo kal khan, kuli tam tak a rawn hruai a. Biate an tel a ni ang chu, Biate hla Puma zai hi Mizovin an lo hria a, an sa ve ta a ni. Mahse rei lo teah a reh leh ta mai a. Kum 1880 thingtam laia Tuirial dunga vai hnena eitur zawngten Kuliho sak an hre thar leh a, an ching thar leh a, an phuah belh nual a….Mahse an tilar zo lo va, alo chuai leh ta a; chutichuan Zoram hla mual liam te zinga pakhat a lo ni ve leh ta a. Khawi maw laiah te erawh chuan nauawih nan an la hmang zeuh zeuh a ni. Thangthar te chuan an hre meuh lo.”

Pu K.Zawla (2011:385-386) hian Puma zai lo lar thar leh dan hetiang hian a sawi chhunzawm a, “Kum 1908-ah khan Zawngin lalpa Lalzika chuan a thian ama pawimawh tihsak turin Lalhleia khua Ratu-ah a tir a. Chu tlangval chuan Khawzadala khua Bunghmun a tlawh hmasa a, chu khua chuan, hmar lam pa pakhat nau awi sak an hriat chu Zawlbukah an lo sa ve a. Zawngin tlangval khan a thluk a chhinchhiah a, an khaw lama an lalpa ho chuan an sa ve ta a. Tha an tihzawng tak a lo ni a, lal thian pakhat Thangkunga phei chuan a phuah thiam a, an sa duh hle a; an hla siam thar apiang chu Zawngin khaw chhunga an sak lar ber a lo ni ta a.” A sawi zelna ah Thankunga hian Zawngin tuikhur chu a han phuah a:-

Kan tuikhur hi khur tha a lo ni Puma,
Sirte ainawnpari buak ka hmu, 

He hla sa zawng zawng te chu an lam a, an vinvai ta huai huai a, an khaw Lalpa mak ti chuan a va en a, hla  a lo phuahsak leh a:-

Lalbawrhsap pa lal hmeltha a lo leng e Puma,
I vangkhua chung si-ar zat chu kan tlanglam, tiin,

Setalh ngenna a phuah leh a:

Kan lam man sialin a rel dawn e Puma,
Lallai thansei Lalbawrhsap pa Lalhmeltha,

 tia  phuah chu an lalpa chuan se chal in chu hla chu a aih sak a, zanlai ah pawh an la zai tui zual deuh deuh a niin sawi a ni a. Pu K. Zawla hian hemi kum hi 1908 March thla niin a tarlang. Lalzika hian Puma zai aih nan hian a sial leh vawk a thawh nitin a, a tawp ah phei chuan a sial neih a talh zawh tak vek avang hian a u te - Vanphunga leh Thangkama hnenah sial puichhuah tur a a dil ta hial a, anni chuan an lo pe mai a, chung an sial pek te pawh chu Puma zai ai nan a lo hmang zel a ni. Chuti tak mai a sial a talh nasa chu a unau te chuan an hrethiam lo deuh a Lalzika chuan:

Ka u Vanphung, Thangkam lo zin rawh Puma,
Sial ren lo tlangchawi a lam  e va en rawh, 

tiin hla a phuah khum a, a u Vanphunga chuan chhanglet in:

Sial ren lo nge in duh tlang ren lo Puma,
Tlang ren lo vangkhua a zau zel ang.

Tichuan Puma zai hi Vanphunga khua Changzawl ah pawh an la lut ta zel a, Vanbawng a khua an kai thlengin a sa chhunzawm ta zel a ni. Pu K. Zawla (2011:386-387) hian a lehkhabu ah hian Puma zai tichhuak tu ah hian Mizo Pastor hmasa Rev.Liangkhaia kha a nih thu hetiang hian a ziak a, “…He hla va paw chhuaktu kha an chhungin Aizawlah an pem ta a, Mission veng Pastor hmingthang tak Pastor Liangkhaia tih a lo ni ta a ni.” 

Lalhmuaka (1988:138-139) chuan a lehkhabu ‘Zoram thim ata engah’ ah chuan hetiang hian a ziak a, “Ringtute vawlet turin khawvel lal a lo thawk ta, a hmanraw hman chu PUMA ZAI a ni” tiin he hla lo chhuah dan hetiang hian a sawi a, “Tipaimuk kawnga Ratu khuaah hian mi aia hniam deuh hian a nau awihna hlaa a hman a ni, mi sak ang lo deuhin a sa thin a, chu a sak dan chu tlangval hawklak deuhhoin an sa tlanglawn ta a, tichuan a darh zau ta thuai thuai mai a ni. Thal awllen laiin (March thla 1908 khan) Zawng In lal Lalzika chuan sialin a’n ai ta phawt mai a ni! He hla sa hian tlangval zawng zawng mai, kawtlaiah an lam ta dual dual mai zuk nia le! Kawtlai pawng tha deuh leh remchang deuh hi an lamna hmun a ni thin a; chuvang chuan rei vak lovah phei chuan ‘Tlang lam zai’ tihin an thlak ta thuai reng a ni.” 

‘Mizo chanchin’ tih ziaktu Zatluanga(1996:58-59) hian a lehkhabu ziah ah hian  Puma zai ti lo in Tlanglam zai chanchin tlem a zep a, “Kum 1905 atang tawh khan tan a ni a, mautam 1911 lai vel khan a ram pumin uar vanglai tak chu a ni a. Khawtin hian favang awllen lai leh chapchar awllen lai hian zu saa inring lawkin nula leh tlangval leh pa-hote nen kawh thenawmah te a hlawpin an leng a, kawtchhuahah zu nen an inhmuak a, khua leh khua chu a hmuaktute nen an inep a, la sen duang te an bat a, thenkhatin bat lovin a vaiin an vai a, rawmawl vai an awm bawk a. Khuang nena rem zel a ni a, an lam suau suau avangin chung lai hla chu TLANGLAM ZAI an tih chhan a ni. Kut ni-vangthla leh sechhun khuangchawi tum lohvah chuan khawvel nun nawm sang berte chu a ni, mi thenkhatte chu an khur hial thin a ni. Mautam hnu kum sawm lai thlengin an ching a. Pathian thu a la darh zau hma a la ni a.” tiin. 

Hrangthiauva leh Lalchungnunga (2011:304) te lehkhabu ziah ‘Mizo Chanchin (History & Culture of the Mizo)’ tih ah hian ‘Puma zai’ leh ‘Tlanglam zai’ chungchang hi ‘Tlanglam hla’ tiin thupui ah an dah thung a, he hla/zai lo chhuah dan hetiang hian an sawi, “Tlanglam hla lo chhuah tan dan kan sawi dawn chuan Puma zai thu sawi hmasak a ngai a. Puma zai hi a lo chhuah tanna bul tak hriat a ni lo va. Mizorama an lo chin tan hun erawh chu Mingo (English) sipai lo chhuah tirh, 1890 vel laiin a ni, Vai lian kan tih mai thin Mingo sipai lo chhuakho chuan puak phur atan Haflong tlang vela Biateho an rawn hruai a. Chungho sak chu an lo hria a, a awmzia tak hre lo mah sela, a thluk atang chuan an phuah a, an lo s alar ve ta zel a ni. Aizawl vela atanga lo darh tan a ni.” An sawi zelna ah Sap sipai ho chuan Vai sipai enge maw zat an hruai a, chung vai ho Aizawl a awm te chua kel hnute an sawr thin a chutih lai chuan Mizo ten kel hnute an la sawr ngai silo a, mak an ti em em a, chu chu Biate ho hlathluk an hriat atang chuan hla thar an phuah ta a,

Lengkel hnute Vaiin sawr naw raw, puma,
Lengkeng hnute Vaiin sawr naw raw, puma e,
Ri dawm dawm ruai e ruai e. 

tih leh hla dang an phuah nual a, Puma zai tih hi a tirah chuan “Ri dawm dawm zai” tiin an sawi lar zawk mah tiin Hrangthiauva leh Lalchungnunga te hian an tarlang. Zawngin lal Lalzika te, Sihfa lal Thangkama te, Changzawl lal Vanphunga te, Ratu lal Lalhleia te hunlai a ni a, Ratu khua ah hian mi ang mang lo Thangzika chuan ‘Ri dawm dawm zai’ thlukin:

Ratu zawlbuk vutin a daih dawn lo, puma,
Ngaihi nu ting dum a zing em e, zing em e,

tih leh hla dang te a phuah a, chu chu nau awih pahin a sa thin a, a hlasak thluk chuan Ratu tlangval ho ten hladang an phuah ve ta zel a, tichuan an hla phuah ah ‘Ri dawm dawm zai’ ti tel lovin, ‘Puma zai” tih a lo ni tan ta a ni. (2011:305)

‘Mizo Kohhran Chanchin’ tih ziaktu Rev. Saiaithanga (1969:28-30) chuan hetiang hian a ziak a, “Ramtinah Kohhran thang zel hi tibahhlahtu a awm thin. Mizorama tibahlahtu langsar ber chu – Puma zai a ni. A chang thliahah Puma an tih thin avangin Puma zai an ti a….. A chhuah tan kum tak chu 1907 a ni thei e. A darh chakzia chu lazam hal ang a ni a, rang takin ram pum a fang chhuak a, chu hla tluka mi rilru khawih phur nasa leh khawih phur kim thil dang kan la hre lo a ni…In chhunga lam duh tawk lovin, mual ah te an lam za ta hut hut thin a; a hmingah pawh Tlanglam zai an ti ta zawk a. Mi a hnehzia leh a thawh dan ngaihtuahin, hmuh theih loh thawktu a awm ngei niin a lang….Chu hla khaw tinin an khukpui zual lai chuan Chanchin Tha hriltute tan a harsa hle a  ni. Ngaithlatu an hmu lo, chu hla chu sa lo tura Pathian thu han awihsan an duh lo. Rei lo deuh chu Chanchin Tha a hliah in a dal hneh hle.” 

Tribal Research Institute, Department of Art & Culture, Mizoram te lehkhabu chhhuah ‘Mizo lam thenkhatte’ tih ah chuan hetiang hian Tlanglam chanchin an ziak thung a:
“Tlanglam hi a lo chhuahna a la rei lutuk lova, Puma zai atanga rawn intan a ni. Puma zai lo chhuahdan hi sawi dan hrang hrang a awm a, chungte chu heng te hi an ni:-

1.      Ramhuai hla a ni a, ramhuai sak  an hriat atanga chin chhuah a ni.

2.       Hrangkhawlho buh tawhlin mau pumah hmeithai an mutpui a, a hnuah chuan sawi lang dawt duh si lovin “Puma ah khan maw le” an ti tei vet a, Hrangkhawlho zai chu “Puma zai” an ti ta a ni.
3.      Ratu khaw pumah  hmeithai fanu an pawl rawn a, hmeithai lungawilo chuan ‘Pumah khan’ a ti fo mai a, chung hun laia an zai chu ‘Puma zai’ an ti ta a ni.

4.       ‘Puma’ tih hi Hmar Biate tawng  ani a, ‘Pathian’ emaw ‘Lalpa’ emaw tihna a ni. Tuirial dunga Biate kuli-hovin an sak chu midangin an lo hria a, ‘puma’ zai an ti ta a ni.

5.      Ramhuai zai an lak chhawn chu Puma zai a nil ova, ‘Ulru’ zai a ni zawk.

Puma zai hi Pu Lalzika Sailo, Zawngin lalin 1908 ah a va lak chhuah tir a, sialin a ai a, Ratu tlang atangin an chawi lar a, khaw hrang hrang ah darhin sialin an ai a ‘Puma zai’ tih hi a lo reh hnuin tlang lam zai tih a lo niha tlar thuma an phuah tak atangin sial a hlawh ta lo a ni an ti.

Tlanglam chuan Zoram pum a deng chhuak a, mahse chhak leh thlang chhim leh hmarah an lam dan leh uar dan a inang ta lo va. Chutianga a danglamna hret hrette chu chhuichhuak in tlang zahkhatna, zahnihna, zahthumna, zahlina, zahngana tiin Institute of Music & Fine Arts , Aizawl chuan a then felin a dah rem  ta a ni.”

Zosap Missionary Mizo ten ‘Pu Loyd-a’ emaw ‘Zohmangaihi Pa’ ti a an sawi thin Rev. J.M Lloyd (1991:107-109) chuan Saptawnga a lehkhabu ziah ‘History of the church in Mizoram (Harvest in the hills)’ tih ah chuan Mizo te zing a Puma zai lo chhuak chu Kristian dodalna hla ti a sawiin chutih hunlai (kum 1907-1909) a an rawngbawlna a tih khaihlak thu leh Mizo Kristian tam te rinna kawngah a ti thanthu niin a sawi a ni. Tin Rev. J.M Llyod hian a lehkhabu ziah dang ‘On every high hill’ tih ah pawh Puma zai lo chhuak chu “Hnam mawl sakhaw mumal pawh neilo nun rawn intan thar lehna” tiin a sawi bawk a ni (Kipgen 1997:230).

Zosap Missionary hmasa leh Mizo ten Pu Buanga leh Sap Upa tia kan hriatlar Rev. J.H Lorrain & Rev. F.W Savidge te pawh khan Arthington Mission in the South Lushai Hills, Assam, India, Report for 1908 an siam ah chuan Puma zai lo chhuak chu an haw hle a niang “He tlangram a chanchintha hril mek tibahla tur a Setana hmanrua a ni” tiin an lo sawi a a ni (Kipgen 1997:230).

Puma zai/Tlanglam zai kha ringtu hmasaten ngatinge an do?
Mizo te zinga chanchintha rawn thlentu mingo te khan a hunlai ngaihtuah in Puma zai/tlanglam zai an do kha an mahni rilru tur ngaihtuah chuan a awm ve tho mai. An mi hmuh dan ah keini tlangmi sakhaw mumal pawh nei lo hnam hnuaihnung tak hmuh khan min hmu a, kan hnam thil leh nunphung, hla te chen in engkim mai kha an ram khawtlang (Western) lam a tihdan a nih loh chuan thil tha lo leh changkanglo ti khan zirtirna an kalpui tlat a ni. Tin, Puma zai lo chhuah hunlai kum 1908 vel bawr kha Asia, Africa leh America, Australia khawmualpui awm khawvel ram zawng zawng deuh thaw hi sap mingo ho awpbeh na hnuai (colonialism) ah an awm avangin an hnampui mingo a bikin European ni ve lem lo te chu hnam mawl leh hnuaihnung zawk niin an ngai tlat a, an thuhnuai a awm turah an dah sa ti ila kan sawisual lo khawp ang. An rawngbawl na kalpui dan ah pawh chu rilru an put chu kawng tam tak a hriat theih a  ni. Mizo zinga ringthar lo piang chhuak mekte tan Pathian fak nan Mizo irawm chhuak hla ni lo in Sap hla lehlin Mizo tawng a thu ulh tak tak lungkuai lo tak tak te kha an hman thin  a,  chung hla lehlin hote chu Mizo te tan khan rilru fan rawih khawp a sak a harsa ve viau thin in a rinawm.

Chutiang zirtirna leh kaihhruaina hnuai a lo thanglian kan Mizo rawngbawltu hmasa leh mithiam hmasa te pawh khan an mahni lo kaihruaitu ten an zirtirna ang khan ngaihdan an nei chhawm ve mai zel niin a lang a, a bikin kan Mizo ziaktu hmasa te zingah pawh Puma zai chungchang a hma lama kan tarlan ho an sawi dan atang pawh hian Sap missionary te rilru ang pu in Puma zai lo chhuak kha an hmu ‘ramhuai’ ve hle ti ila tu pawi kan sawi em lo ang chu maw? A hunlai khan khatiang zirtirna Mizo thil leh tualchhuak thil reng reng Pathian fak nan a sengluh a remloh avang in ‘khawthlang ho tarmit’ vuah in Puma zai lo chhuak kha an lo thlir ve a, ringthar tir te tan pawh ‘khawvel’ lam an kir leh mai kha an lo hlauthawng ve ni ngei tur a ni. Kan ziaktu hmasa te kha an dem awm chuang lo a, a hunlai ngaihtuah chuan an khawthlir kha pawmawm tak tur a ni tho a ni. Amaherawh chu tun hnuah thangthar tena him chin atang a thlirna tlang dang atanga kan han thlir let hian a hunlai te va tawng ve in va hrethiam ve mah suh ila Puma zai/ Tlanglam zai te kha mipui ten sa in lampui thin pawh chu lo nise chu ti em em a ‘thlarau sual’ hnathawh a puh tur atan chuan ngaih a har tawh hle thung a ni.

Puma zai/Tlanglam zai lo chhuak kha Mizo Kristian ten kan chhawr asin!
Kan sawi tawh angin Puma zai leh Tlanglam zai lo chhuak khan a hunlai a Zoram kohhran rawngbawltu te lu tihai in an rawngbawlna pawn hmasawn thei rih lo deuh thaw hial a an sawi kha ni mahse tun hnu zel a Mizo Kristiante tan erawh chuan ‘Mizo taka’ rinna kawng a bul kan tanna a ni tih hi pawmawm tak a ni zawk a ni. Puma zai/Tlanglam zai hla te kha nguntak a han zirchian hian “Lehkhabu keng vai lem chang, Chanchintha hril reng reng, Puma” tih chauh loh chu Puma zai/tlanglam zai hla chang dang 90 ah te khan Kristian sakhaw chanchin sawiselna emaw chanchintha hril va deuhsawhna lam hawi reng reng hmuh tur a awm lo a ni (Kipgen 1997:231).  

Kum 1911-1912 a mau a lo tam khan Zoram pumah chhungkaw tinin ei leh bar an lo harsa a miten zu intur an neih loh bakah an khawtlang dinhmun a chhiat em avangin han hlim a zai thei dinhmun ah an ding ta lo a, tichuan, Puma zai/Tlanglam zai pawhin chuailam a lo pan ta a ni tiin an sawi thin a ni. Puma zai lo chhuah hun kha Mizoram a harhna thlen vawi 1-na (1906) hnu a ni a, harhna thlen vawi 2-na (1913) na ah khan Mizo ten Puma zai lar vanglai a huho a zaiho leh lamho an lo chin ang deuh khan zai lai a taksa tih nghin dual dual lam an uar niin sawi a ni. Rev. Saiaithanga (1969:55) sawi dan chuan “He harhna lan chhuah dan deuh ber chu zai laia nghin dual dual leh invai suau suau a ni ber a, hmun awla va lam chhuak ta lah chu an pung deuh deuh bawk.” a ti a ni. Tin, he harhana vawi 2-na ah hian harhna changtu ten zai an kham thei lo a Biak In inkhawm leh lenkhawm na ah te an zai nasa thei hle thin in sawi a ni a, hei pawh hi thlarau lam hnathawh chu a chhan bulpui ber a ni tih a hriat theih rualin a hma lawk a a ram pum deuh thaw a Puma zai/tlanglam zai hmanga  a huho a zai leh lam an lo chin nasat tawh avang khan sakhuana lamah pawh hei hian nghawng a nei ve zel emaw ni chu a tih ve theih a ni.

Mizoram a harhna thlen vawi 3-na (1919) ah khan Mizo Kristian ni hmasa ten Pathian faknan a an hman ngai loh khuang- zu hmuna hman thin a nih avanga  an duh loh kha an hmang tan a ni a, he harhna  nghin dan ber chu lam mup mup bawk a ni a; mahse a hma aia a danglamna chu khurh lam a ni ta (Saiaithanga 1969:60).  Harhna thlen vawi 3-na lai hian an lam nasa thin viau ni tur a ni, lamna hmun awl zau tawk a awm theih loh avangin, Biak In thuthleng tukverhah an rawlh chhuak a, thut rem theih hunah an hnuk lut leh thin a ni (ibid).

He harhna thlen vawi 3-na hnua ah hian Mizo te zingah Pathian fakna hla phuah a lo lar chhuak ve ta a, hnam lunglen thei tak Mizo Kristian te rilrem zawng tak hlathu hmangin tuarna lam leh Pathian lama lunglen na hla te kan Mizo hlaphuah thiam ten an rawn phuah chhuak ta a ni. Heng hlaphuah thiam te hi Patea, Zawnghuala, Kamlala, Zasiam, Thanherha, Siamliama, Puna te leh midangte anni a, an hla phuah te hi vawiin tleng in Mizo Kristian te hian kan la sa in ka la tuipui em em a nih hi.
Harhna thlen vawi 4-na (1935) ah pawh a lo intanna chu khurh lam a ni leh a, lam ho leh a hu ho a zaikhawm hmangin he harhna pawh hi a thawk niin an sawi. He harhna ah phei hi chuan a hnu lam zel ah a huho in an awmna ta mah mah a kohhran pawhin dan leh dun te a siam thar phah ta hial zawk a ni.

Heng harhna lo thleng tawh te han thlir let a thil lo langsar deuh chu harhna a thlen reng rengin a huhoa  Pathian fak a zai leh lam in a thawk vek a ni. Mizo te hi kan Pi leh Pute hunlai ata tawh zai leh lam thin hnam ni mah ila a bikin Kristian kan nih hma phei chuan lam hi zu tlem in sek loh phei chuan an ti ngai mang lo a, mipui hma a lam paha zai phei chu harhfim kekkawk a tih mi ah an ngai ngai lo niin a rin theih. Chungte a nih avang chuan a huho a kutni vang thla a an chai emaw an zaikhawm tawh chuan zu an sem tel zel thin a ni. Mak deuh mai chu Puma zai an lo lar chhoh tak ah khan a huho a zai leh lam ngaina thin hnam Mizo te chuan zu in leh in lo pawhin a huho in an lam thin ta mup mup mai a, tin, tunhma a kutni vangthla chauh a nula leh tlangval zai a lam ho thin, an lam tur pawh inkaihchhuah chawp zel ngai thin kha chutiang ni tawh lo in Puma zai/tlanglam zai hla sa khan a duh duh an lam ta thin a ni. Chu zaikhawm leh lamho dual dual nun chuan Mizo Kristian te zinga harhna lo thleng ah pawh khan nghawng thui tak a nei ta zel a, harhna a thlen a piang in zaiho leh lamho zawng zelin hna a thawk a, Puma zai/Tlanglam zai ah khan a hunlai a kan pi leh pu te khan tunlai tawng takin ‘experience’ an lo nei tha tawh em a ni ti ila a dik ve theihna a sang khawp mai.

Mizoram a harhna thlen chungchang thu ah hi chuan a rawn thlentu chu ‘Pathian Thlarau thianglim’ a ni tih chu hethu ziaktu hian a chiang a, amaherawh chu harhna rawn thlen thin lai a mipui ten an lo dawnsawn dan hi a thlarau lam zawng ni lo a Saptawng a ‘social environment’ lam zawng a lo ngaihtuah ve chuan a Puma zai/Tlanglam zai kalphung khan nghawng nasa tak a nei ve tih erawh chu phat rual a ni lo a ni. A hunlai a mipui vantlang ten Puma zai/Tlanglam zai an lo neih thin avang khan an thlarau nun a harhna an chan tak hnua ah pawh nghawng neiin a huho a lam dual dual leh Mizo te lunglenna rilrem zawng a Pathian hla phuah chhuah te an ching chho ta zel a ni. Mizo Kristian hmasa te kha Sap hla tluk leh Saptawng atanga lehlin hla thu ulh pui pui an lunglenna phawk zo lo deuh deuh hmang chauh a hla sakpui an nih thin avang khan he Puma zai/Tlanglam zai lo chhuak hian Mizo taka Pathian hla phuahna kawngah pawh ngaihtuahna thar a rawn neih tir ve niin a hmuh theih a ni.

Kristian chanchintha Zoram a a lo thlen tirh lai a Puma zai lo chhuak leh Tlanglam zai an ching chhuak kha history lam a kan zir thin kum zabi 14-17 inkar lai vel a India ram a Hindu sakhaw betu zing a sakhaw siamthat na tur a Bhakti movement lo chhuak nen khan in anna lai riau a nei a ni. Bhakti movement avang khan an sakhaw lehkhabu Sanskrit chauh a ziak ni thin chu tualchhung tawng mil in an rawn sawi darh ta a, sakhaw lam thu leh hla dang te pawh Sanskrit chauh ni tawh lo in tualchhung tawng in an ziak in an hril darh ta zel a ni. Chutiang ang deuh bawk chuan Puma zai/Tlanglam zai kan tih te pawh khan sakhaw siamthat na lamah chuan thawh nei ve lo mahse Mizo mipui te ti rilru ah erawh chuan mahni hnam tawng leh nunphung mila Pathian hla sak leh chawimawi theihna turin hun a rawn her chhuah pui thung a ni. Hun rei tak Mizo irawm chhuak hmanga thu leh hla kan neih tawh loh hnu a Puma zai/Tlanglam zai a lo chhuak a, Mizo te zingah mahni hnam nunphung mila thu leh hla lama lunglenna thar a rawn piang chhuak a, chu chuan ringthar te zingah pawh nghawng nasa tak rawn nei zelin Pathian thu lamah pawh sap missionary ten thu leh hla an zirtir bak Mizo irawmchhuak leh nunphung mil hla thar te kan lo neih theih phah ta zel a ni. Puma zai/Tlanglam zai avangin Mizo te zingah hnam nungphung a harhtharna a rawn awm a, chu chu a saptawng in ‘cultural revival’ tiin a sawi theih awm e, chumi hnam nungphung a harhtharna awm avang chuan Pathian thu lamah pawh Mizo culture mil zawngin thu leh hla kan kalpui chho tal zel tih hi kan thuziah tlangkawmna a ni e.

Lehkhabu rawn te (References) :
Hrangthiauva, Chungnunga, Lal. 2011. Mizo Chanchin. Aizawl: C.Chhuanvawra.
Kipgen, Mangkhosat. 1997. Christianity and Mizo Culture. Aizawl: Mizo Theological Conference.
Lalhmuaka. 1988. Zoram Thim Ata Engah. Aizawl: Synod Publication Board.
Lalthangliana, B. 2001. India, Burma & Bangladesh- a Mizo Chanchin. Aizawl: Remkungi.
Liangkhaia (Rev.). 1976. Mizo Chanchin. Aizawl: Mizo Academy of Letters.
Lloyd, J.M. (Rev.). 1991. History of The Church in Mizoram (Harvest in the Hills). Aizawl: Synod Publication Board.
Mizo Lam Thenkhatte. 2010. Aizawl, Mizoram: Tribal Research Institute, Department of Art & Culture.
Saiaithanga (Rev.). 1969. Mizo Kohhran Chanchin. Aizawl: Mizo Theological Literature Committee.
Zatluanga. 1996. Mizo Chanchin. Aizawl, Mizoram: Directorate of Art & Culture.
Zawla, K. 2011. Mizo Pi Pute leh An Thlahte Chanchin.Aizawl: Lalnipuii.

[This article is formerly published in 'Virthlileng, Volume.5 2013' (Hyderabad Mizo Association's Annual Magazine) pp.72-80]

4 comments:

  1. A chhiar a man hla hle mai, ka thil hriat chak tak tak te ka hriat phah a, a lawmawm tak zet a ni.

    ReplyDelete
  2. A hlu hle mai. Puma Zai/Tlanglam zai hi awm ta lo se, Mizo rilrem hla lungkuai tak tak, tun hnu thlenga khawharina kan sak ṭhin hlate leh hla dang ṭha tak takte hi a awm awm si lo a. Puma zai hmaa Kristian hla leh 1920 hnu lamah Kristian hla ṭheuh ṭheuh pawh hi a hla thu a inthlau hlawm khawp mai.

    ReplyDelete

HRINGNUN ZIRLAI: HMEICHHE PAKHAT SA SEMCHHUAHNA HMUNA THAWK CHU

Ni khat chu hmeichhe pakhat sa semchhuahna hmuna thawk hi, a hna thawh tur a thawh zawh hnu chuan sa dahthatna/dahvawhna pindanah chuan va e...