Thursday, January 29, 2015

Telangana state thar lo pian chhuah dan

(This post is written in Mizo language and its about the history and formation of Telangana state)


TELANGANA ZINKAWNG
- Lalzarzoa
Research Scholar,
Department of History, 
University of Hyderabad

Kum tam tak India ram pum a TV leh chanchinbu a thuthar luah tam em em tu India chhim lam ram Andhra Pradesh chhung a awm ‘Telangana’ hi engtia lo irh chhuak nge a nih a, state thar a siam anih theihna tur pan a zinkawng thui tak  alo zawh tawh te chu i han chhui let dawn teh ang:

Telangana awmzia leh an hmanlai chanchin:
‘Telangana’ tih thumal hi a lo chhuahna bul tak a sawi theih loh a, Hindu sakhaw thawnthu a ‘Trilinga’ tih atanga lo chhuak ni a rin a ni a, chu chu Trilinga Desa ti a sawi thin a ni a, a awmzia chu “Linga pathum te awmna ram” tihna a ni. Hindu Pathian Shiva kha India chhim Andhra Pradesh hmarlam a tlang pathum - Kaleshwaram, Srisailam leh Draksharama ah te India hmar lam atangin a vak thla ni a rin a ni, chung tlang pathum huam chhung ah chuan he Telangana ram hi a awm a ni. Telangana mipui te hi Telegu tawng hmang an ni a, History a kan zir thin Mauryan empire (lalram) a tlukchhiat hnu kum 230 BCE - 220 CE ah khan Satavahana dynasty(lalram) lo ding in tuna Telangana ram hi an awp  thin a ni. Satavahana ho hnu ah hian lalram lian tak pathum Kakatiya Dynasaty (1083 to 1323 AD), Qutub Sahi Dynasty (1518-1687 AD) leh Nizam of Hyderabad (1687-1948 AD) hnuaiah ah te India independent hma zawng khan an awm thin a ni.

Telangana mipui te lungawiloh intanna:
Hyderabad Nizam rorelna hnuai a Telangana mipui te an awm laiin kum 1946-1951 chhung khan ramneitu Feudal lords(Jagirdars) leh Nizam lal lakah kuthnathawktu te lungawi lo in helna an chawk chhuak a  ‘Telangana Rebellion’ ti a sawi thin a ni . Nizam lalram Hyderabad state chu India sorkar in laktum in sipai chakna nen a bei a, chu chu ‘Operation Polo’ ti a sawi a ni a, 17 September 1948 khan Hyderabad state chu India union hnuai ah rin luh a ni ve ta a ni. Hemi rual hian Telangana rebellion pawh chu a tawp ve ta nghal a ni.  

India sorkar hnuai ah Hyderabad state rinluh a ni:
British in India an awp lai leh India in zalenna a hmuh tantirh lai thleng khan Telegu tawng khat hmang mipui te hi rorelna pakhat hnuai ah an awm ngai lo a. District 22 ah thendarh anni a, district 9 te chu Hyderabad Nizam lal hnuai ah an awm a, district 12 te chu khatih laia Madras Presidency hnuaiah an awm a, tin district 1 chu  French Sorkar awp Yanam hnuaiah an awm thin a ni. Kan sawi tawh angin 1948 ah Hyderabad state chu India sorkar hnuai ah a tluk luh tak avangin 26 January 1950 ah Hyderabad state Chief Minister hmasaber atan khatih laia civil servant hnathawk lai M. K. Vellodi chu India sorkar in a ruat a. Kum 1952 ah sorkar in inthlan a buatsaih a Dr. Burgula Ramakrishna Rao chu Chief Minister atan thlan tlin a ni ta a ni. Heng Chief Minister hmasa pahnih te hi Madras leh Bombay Presidency a sorkar hnathawk ten nen an thawk tlang thin a, chu chu Telangana mipui ten ngaitheilo in state pawn lam mi te chu thawn haw an ngiat a, chu chu ‘Mulki agitation’ tih a ni a (Mulki tih chu Tualchhung mi tihna ani awm e) Hyderabad state chu tualchhung mi te ngeiin an enkawl tur a ni tiin nasa takin tan an khawh ta a ni.  Telangana tualchhung mi nilo ten chanvo an neih phalloh na Mulki dan an ngiat mek lai  kum 1953 ah khan Potti Sri Ramulu chuan chawnghei a sorkar karin Telegu tawng hmang ve tho te chenna tupuikam hnaih Northern Circars leh Rayalaseema a chengte pual in Madras Presidency atanga Andhra state thar siam a Kurnool chu state capital dah ngiatin a bei ve mek bawk a ni.

Andhra Pradesh state thar a piang ta:
Kum 1953 December thla ah khan British awpna hnuai indang thar India sorkar chuan state ramri te siam fel turin States Reorganisation Commission (SRC) a din a. He commission hian Telegu tawng khat hmang Telangana leh Andhra mite chu tawng khat hmang mah nise state pakhat hnuai a dahkhawm nghal ngawt lovin Telangana mite chu state hrang neiin awm hrih phawt se, chutah mipui aiawh thlan chhuah hmun thum a then hmun hnih ten Andhra mite ten inzawm an duh chuan inzawmkhawm dan tur ngaihtuah nise tiin thu an dah a. Telegu tawng hmang ve tho Andhra mite hi eizawnna kawng ah pawh an hausa zawk a, zirna sikul tha zawk hnuai thanglian annih avangin Telangana mite hian tluk dawn a an inhriat loh avangin heng hunlai atang daih tawh hian state pakhat hnuai awmkhawm an duh lem lo a ni. Telangana mipui te chenna Hyderabad state leh Andhra state te hruaitu te chuan Prime Minister Jawaharlal Nehru hmalakna in Telegu tawng khat hmang tlang annih avangin state khat a awmkhawm dan tur thuthlung ‘Gentlemen’s Agreement’ an tih chu 20 February 1956 ah an siam a, he an inremna thuthung ah hian Telangana mipuite hmasawnna tur leh sorkar hna ah duhsak bik an dawnna tur te ruahman tel a ni. Tichuan an inremna ang chuan 1 November 1956 ah Andhra Pradesh (A.P) state thar chu a lo piang ta a ni.

Telangana mipui te lung a awi tak tak thei chuang lo:
Andhra Pradesh state a awm hnu kum 12 ah pawh Telangana mipui te chuan state an inchhunkhawm dawn a an thuthlung lo ziah tawh (Gentlemen’s agreement) kha tihlawhtlin a nih tak loh avang leh Andhra miten dinhmun tha zawk an chan tam tak zel ah chuan lungawihlohna an rawn thar thawh leh tan a. 1969 kum tir ah phei chuan Telangana mipui ten sorkar in an enkawl danah lungawilohna lantirin hmun thenkhat ah phei chuan  tharum thawh na hial an tleng ta a. 12 April 1969 ah Prime Minister (PM) hmalakna in Telangana leh Andhra hruaituten inremna na zawngin inbiakna an nei leh a, PM hian rawtna point riat(8) a rawn duang chhuak nghe nghe a. PM rawtna chu Telangana hruaitu te hian hnawl in hemi kum vek ah hian Telangana Praja Samithi party an din ta a ni. Telangana mipui te lungawilo chuan Mulki dan thar rawn duang chhuakin Hyderabad khawpui a kum 15 awm tawh  te chauh chu tualchhung mi ang a ngaih anni ang a, chung mi te pual chuan sorkar hnaruak hauhsak an phut bawk a ni. Mulki dan chu Supreme Court in 1972 kum tawp lam a pawmpui tak avangin Jai Andhra Movement a lo chhuak ve leh ta a,  anni ho hian Coastal Andhra leh Rayalaseema mite tan state hran siam an phut ve leh a ni.

Tichuan 21 September 1973 ah Telangana leh Andhra mite inkar a inhriatthiamlohna awm rem nan leh nakin zela inlakhran duhna awm thei vennan India sorkar laipuiin  Six-Point Formula a rawng duang chhuak leh a, hemi hmang hian  inremna an nei leh thei ta a ni. Kum 1985 ah Telangana sorkar hnathawk ten chu Six-Point formula chu sorkar in a kalpui dik loh avangin lungawilohna an tharthawh leh a, mahse sorkar lamin an lungawilohna tihlawhtlin nan order thar a siam chhuak leh ta a ni.

Kum 1997 ah Bharatiya Janata Party (BJP) Andhra Pradesh unit ten Telangana state thar siam ngiat in resolution an passed a, kum 2001 ah  Kalvakuntla Chandrashekar Rao (KCR) chuan Telangana Rashtra Samithi (TRS) party dinin an party hian Telangana state siam bak thupui (agenda) dang annei lo a ni. TRS party te hi vawiin thleng a Telangana state siam anih theih nan a hmala nasa ber te anni chho ta a ni. BJP kaihhruai NDA ten sorkar laipui a sorkarna an chan lai 2001 ah khan Congress Working Committee chuan Telangana state siam turin sorkar an kar a, mahse an ngenna hi khatih laia union home minister L.K. Advani chuan a hnawl sak a ni. Amaherawhchu, 2004 a Lok Sabha leh Assembly inthlanpui neih a nih khan L.K Advani vek hian BJP leh  a thawhpui NDA te chuan Telangana state siam chu an agenda ah an telh thu a tlangau pui leh ta tho a ni.  TRS party lam pawh in Telangana state siam thuai a nih beiseiin Congress party kaihhruai tangrual sorkar UPA-I chu an zawm ve ta a, mahse an beisei anga UPA sorkarin Telangana state siamna tur a hma a lak tak loh avangin 2006 ah UPA an tlawpna chu an hnukdawk leh ta a ni.
Kum 2009 ah Andhra Pradesh assembly neih anih dawn avangin rorellai Congress sorkar chuan Telangana state siam an dodal loh thu an sawi chhuak ve leh ta a, he mi kum a assembly inthlan campaign na ah pawh party tin deuh thaw in Telangana state siam chu an thlawp thu an tlangau pui a ni. He inthlan ah hian Telangana puala din TRS party chuan beisei aiin vote an hmu chhe leh si a an dinna bial 45 atangin bial 10 ah chauh an tlin phak avang leh Lok sabha seat 2 chauh an hum theih avangin mi tam zawk ngaihdan ah chuan Telangana boruak vanglai in chuai lam  a pan tan ta niin an ngai hman hial reng a ni.

Chhura a awm ta lo e:
Kum 2009 ah Congress party in hnehna changing YSR  Rajasekhara Reddy chu a vawi hnihna atan Chief Minister(C.M) ah lakluh leh a ni a, a ni hi Andhra Pradesh thendarh duhlo tu leh hruaitu chak tak a nih avangin C.M a nih vawi khatna chhung pawh khan chuti lutuk in Telangana boruak hian awmzia a nei thei em em thin lo a ni. 2009 September thla ah vanduaithlak takin C.M nilai YSR  Rajasekhara Reddy chu helicopter chesual ah a boral ta thut a, A.P congress hruaitute C.M post inchuh a nasa taka an buai lai leh inlungrual lo tak a awmlai mek chuan  TRS Party te chuan remchang ah la in Telangana boruak an rawn thar thawh leh ta a ni. TRS President K. Chandrashekar Rao chuan 29 November 2009 ah thih tlenga chawnghei huamin Telangana state siam a rawn ngiat leh ta a, zirlai leh mipui ten an thlawp tha em em a ni. Sorkar laipui pawh in TRS hotupa chawnghei chu an en liam mai mai thei ta bik lo a 9 December 2009 ah khatih lai a Union Home Minister P. Chidambaram chuan Telangana state siamna tur chu hmalak tan a ni ang tiin  a puang ta a ni.

Sorkar laipui thutlukna avang hian Andhra leh Rayalseema huam chhung a mipui te chuan buaina an rawn chawk chhuak ve leh ta zel a. Sorkar laipui chuan Telangana state siam  a nih tak tak hma in Andhra Pradesh state kal zel dan tur chu zir chian a rawtna tha zawk lakkhawm hmasak phawt tha in a hria a, tichuan 3 February 2010 khan mi panga thlang chhuakin ‘Srikrishna committee on Telangana’(SKC) a din ta a, he commission hian 30 December 2010 khan Home Ministry of India ah an report chu a theh lut ta a ni. 

Telangana mipui te nghahleh ber SKC report thehlut a nih hnu pawh a sorkar laipuiin Telangana state siam na tur lam hawi reng reng a hma a lak chhunzawm tak chuan loh avangin TRS leh Telangana JAC te bul tumin 2011-2013 chhung khan bandh, kawngzawh, buaina a chhuak a nasa thei hle a ni. Hyderabad khawpui ah a bik takin Osmania University campus phei chu Telangana buaina hmunpui ti a sawi theih hial khawpin zirlai ten tan a la a ni. Tin, Telangana state siam thuai ngiat hian mi tam tak an intihlum phah tawh mai bakah buaina a chhuah ngun em avangin state chhung a sumdawnna leh mipuite eibar dapna pawn a tuar nasa tawh hle a ni. State sorkar tan pawh a luhai thlak hial khawp a tualchhung boruak a awm tak avang leh rorellai congress party MLA leh M.P te banna an thehluh tak hial avangin a tawi zawngin sawi ila sorkar laipui a sorkarna chelhmek Congress leh an thawhpui UPA-II a party hrang hrang ten ngun taka an ngaihtuah hnuah Andhra Pradesh atanga Telangana state thar siam chu an rem ti ta a ni. Hemi hnu hian Congress party thuneitu sang Congress Working Committee (CWC) chuan thutkhawm nei leh in 30.7.2013 zan dar 7 pm khan Congress party General Secretary leh Andhra Pradesh state Congress in-charge ni bawk Digvijaya Singh chuan kum 50 chuang Telangana mipui ten an lo sual tawh Telangana state thar siam rem tih a nih thu leh Hyderabad khawpui chu kum 10 chhung state pahnih (Andhra Pradesh leh Telangana) ten an intawm hrih tur thu Delhi a thuthar lakhawmtute hma ah a puang ta a ni.

Telangana state thar hi India rama state 29-na tur niin Andhra Pradesh a district 10-Hyderabad, Adilabad, Khammam, Karimnagar, Mahbubnagar, Medak, Nalgonda, Nizamabad, Rangareddy leh Warangal te  Telangana ah an bet dawn a ni.  Telangana huam chhung ah hian mipui 3.5 crore awmin  Lok Sabha seat 17 leh  Assembly seat 119 an nei thei dawn a ni.  2013 december khan Andhra Pradesh State Assembly chuan Telangana state thar siamna tur bill hi an lo hnawl tawh a, mahse state thar siam tur hian Assembly pawmpuina kher a ngaih lem loh avangin Union Cabinet in an pawmpui hnuah , Parliament in hnih – Lok sabha leh Rajya sabha te pharh a ni a, Lok Sabha ah hian 18.2.2014 ah pawm niin, Rajya Sabha ah 20.2.2014 ah pawm a ni leh ta a ni. India President pawmpuina te a kaltlang phawt a la ngai a, Telangana state thar pianni tur chu Gazette ah rawn tih chhuah a la ni ang. Telangana state thar siamna tur Parliament - Lok Sabha a ngaihtuah a nih tuk 19.2.2014 khan Andhra Pradesh Chief Minister nilai N.Kiran Kumar Reddy chuan an state thendarh a duh loh entirnan banna a thehlut ve bawk a ni.

 (He thuziak hi kum 2013 khan Zalen leh The Aizawl Post chanchinbu ah te tarlan tawh a ni a, tuna mi hi tlem siam that leh belh a ni thung)

No comments:

Post a Comment

HRINGNUN ZIRLAI: HMEICHHE PAKHAT SA SEMCHHUAHNA HMUNA THAWK CHU

Ni khat chu hmeichhe pakhat sa semchhuahna hmuna thawk hi, a hna thawh tur a thawh zawh hnu chuan sa dahthatna/dahvawhna pindanah chuan va e...